Passiespelen: een oud volksgebruik

The Passion staat in een lange traditie van passiespelen. Al in de middeleeuwen werden rond Pasen dramatische toneelvoorstellingen over het lijden van Jezus Christus voor en tijdens de kruisiging opgevoerd. Deze opvoeringen werden in de volkstaal gespeeld en waren een populaire vorm van kerkelijke vieringen. Het Bijbelse verhaal werd afgewisseld met komische intermezzi en commentaar op eigentijdse gebeurtenissen.

Als gevolg van de reformatie en de contrareformatie kwam er in de zestiende eeuw een einde aan dit gebruik. Maar in de late negentiende eeuw leefde het passiespel weer op. Mede dankzij Duitse opvoeringen van passiespelen, waarover ook in het Nederlandse nieuws werd bericht. Beroemd waren toen bijvoorbeeld al de Oberammergauer Passiespelen, die sinds 1634 plaatsvinden.

Bewoners van het Duitse dorp Oberammergau beloofden in 1633 dat zij regelmatig een passiespel zouden opvoeren, wanneer de pest dat jaar aan hen voorbij zou gaan. Dat gebeurde, en het dorp lost haar belofte nog altijd elke tien jaar in. In een urenlange opvoering spelen dorpsbewoners de laatste vijf dagen uit het leven van Jezus na.

Deze opvoeringen inspireerden tegen het einde van de 19^e eeuw lokale Nederlandse gemeenschappen om ook hun eigen passiespelen te organiseren. Soms kleinschalig, maar ook in de vorm van massa-amateurtoneel, waarbij er groots werd uitgepakt en vele inwoners meededen. Ook trokken reizende Duitse gezelschappen naar Nederland om hier passiespelen op te voeren.

Passiespelen in Noord-Holland

Eerlijk is eerlijk: Noord-Holland is nooit het epicentrum van passiespelen geweest. Rooms-katholieke streken troeven onze provincie hierin af. In het Limburgse Tegelen worden bijvoorbeeld al sinds 1931 grootschalig passiespelen opgevoerd. Deze passiespelen zijn door honderdduizenden mensen bezocht en inmiddels zelfs tot immaterieel erfgoed verklaard. Toch zijn ook in Noord-Holland passiespelen gehouden. Honderd jaar geleden – in 1923 – werd in Amsterdam bijvoorbeeld een grootschalig passiespel georganiseerd in het Stadion.

De eigenaren van het Stadion trokken hiervoor het toneelgezelschap van de gebroeders Fassnacht aan: een bekende Beierse groep die rondreisde met passiespelen. Zij hadden al eerder met succes in het Paleis voor de Volksvlijt opgetreden. Hoofdregisseur Adolf Fassnacht nam de rol van Christus op zich, zijn dochter Elisabeth speelde Maria en zijn vrouw Amalia was Maria Magdalena. Voor het muzikale gedeelte werden de acteurs bijgestaan door ongeveer 500 zangers van de Rooms-Katholieke Oratorium-Vereeniging. Daarnaast deden er zo’n 800 à 1000 Amsterdamse figuranten mee.

Het Stadion werd voor de gelegenheid omgetoverd tot de stad Jeruzalem. Van de beschikbare ruimte werd volop gebruik gemaakt. Onder leiding van decorontwerper M.A. Van de Lugt Melsert bouwde men een tempel, het Hof van Olijven, het paleis van Pontius Pilatus, een avondmaalzaal, een herdershuis en een kruisberg, waarvan alleen het topje te zien was. Een gouden troon voor Herodus, wierookvaten, tapijten, duizenden kostuums voor de zangers en figuranten, een kudde schapen, geiten en ezels – aan alles was gedacht. De Amsterdamse Passiespelen waren daarmee voor hun tijd groots opgezet. Waar het gezelschap van Fassnacht gewoonlijk decorwisselingen had tussen de verschillende scènes, kon het hele passiespel nu op één toneel worden uitgevoerd.

Bijbelse sferen op een wielerbaan?

Ondanks dat kosten noch moeite gespaard waren om de opvoering ‘een artistiek karakter’ te geven, waren recensenten niet positief over het resultaat. Hoe mooi het Bijbelse decor ook was, op de achtergrond zag men nog altijd ‘de leelijke 20ste-eeuwsche wielerbaan’. Dat maakte het bezoekers moeilijk om zich in Jeruzalemse sferen te wanen. Beeld en geluid waren daarnaast niet zoals men in het theater gewend was. ‘Het is niet mogelijk de speelruimte zoo in te delen, dat alle toeschouwers een vrij uitzicht hebben’, merkte nieuwsblad Het Vaderland op. Ook schortte het aan belichting: na zonsondergang was er volgens de Nieuwe Apeldoornsche Courant weinig meer te zien dan ‘een donkere massa’.

Door de wind, de grote afstanden en diverse achtergrondgeluiden waren de acteurs geregeld niet verstaanbaar. Onze Courant beschreef hoe het ‘geraas van auto’s en het geloei van koeien’ geregeld boven de stemmen van de hoofdpersonen uitstegen. Ook schapen en ezels lieten op ongelukkige momenten van zich horen. ‘Op het critische oogenblik, als Judas met de priesters onderhandelt, treedt de ezel een oogenblik als orde-verstoorder op. Het dier, zich blijkbaar eenzaam voelend in de omheinde ruimte (…) heft een luid “i-a” aan, dat de onderhandelingen overstemt’, schreef de Nieuwe Apeldoornsche Courant.

Mede door al deze technische mankementen misten recensenten een gevoel van religieuze gewijdheid, dat zij bij de door lokale dorpelingen uitgevoerde Oberammergauer Passiespelen wel ervoeren. De Amsterdamse hoofdrolspelers konden op complimenten rekenen voor hun vertolkingen. Maar hoezeer zij ook hun best deden, er werd te veel van de verbeeldingskracht van de bezoekers gevraagd. De godsdienstige beroering bij het publiek bleef uit. En dat was toen toch waar een passiespel mee stond of viel.

Koud en nat: een verregend evenement

Wat meespeelde bij al deze negatieve kritieken, was het slechte weer. Ondanks dat de opvoeringen medio juni gepland waren – toen Pasen, Hemelvaart én Pinksteren al achter de rug waren – kon men nog niet op zomerse temperaturen rekenen. De première op zaterdagavond 16 juni werd uitgesteld vanwege regenachtig weer. Journalisten zagen de dagen ervoor al hoe de palmen ‘in den regen verkwijnden’ langs de weg naar Jeruzalem, ‘en daarbinnen speelde de wind met de rotsblokken van den berg Golgotha’.

Zondagavond deed men een nieuwe poging, maar warmer was het er niet op geworden. De gemiddelde temperatuur lag in het openingsweekend rond de 9 °C. ‘Door het abnormaal koude weder zijn de Openluchtuitvoeringen, de Passiespelen, te Amsterdam in het Stadion, zoowel voor spelers als publiek ondoenlijk’, schreven verschillende kranten. Bezoekers zaten of stonden 2,5 uur lang te bibberen in hun winterjassen. Figuranten hadden zelfs die luxe niet: zij droegen veelal luchtige kostuums, met blote armen en benen, en stonden ook nog in het natte gras. De dagen erop bleef het koud en regenachtig, en men besloot de verdere opvoeringen uit te stellen. Toen was het kwaad echter al geschied. Men concludeerde al na de eerste uitvoering dat ‘een gebruik van het Stadion anders dan voor sport (…) slechts tot desillusie’ kon leiden.

Alle kritiek ging de arme Adolf Fassnacht niet in de koude kleren zitten. Toch legde hij de schuld niet bij de productie, of het weer, maar bij de Nederlandse volksaard. Nederlanders zouden ‘veel te nuchtere kerels’ zijn om ‘passiespelen te kunnen waardeeren’, zo verklaarde hij gepikeerd. Met 2,4 miljoen mensen die afstemden op The Passion, blijkt daar honderd jaar later weinig (meer) van waar. Al zal het zeker meehelpen, dat plaatselijke regenbuien niet door ons beeldscherm naar binnen druppelen…

Auteur: Marit Eisses 

Bronnen:

• Lexicon DBNL: Passiespel
• Theologie.nl: Passiespelen: een oud genre met een nieuwe toekomst
• De Amstelbode, 18-6-1923
• Nieuwe Apeldoornsche Courant, 18-6-1923
• Nieuwsblad van het Noorden, 7-7-1923
• Onze courant 5-5-1923, 16-6-1923, 18-6-1923
• Overijsselsch Dagblad, 15-6-1923, 19-6-1923
• Het Vaderland, 18-6-1923
• Het Volk, 15-6-1923

Publicatiedatum: 09/04/2023