Al meer dan 500 jaar is de Grote Kerk in Alkmaar de ontmoetingsplaats van vele Alkmaarders en mensen uit de omgeving. Het is de grootste kerk van Noord-Holland boven het Noordzeekanaal, met een imposant orgel en een prachtige plafondschildering van Jacob Cornelisz van Oostsanen. Beschermheilige van de kerk is Laurentius, daarom wordt het ook wel de Sint Laurenskerk genoemd. De gotische basiliek is omstreeks 1500 gebouwd voor de katholieke eredienst, maar werd tijdens de Reformatie in 1573 door de protestanten overgenomen. Heiligenbeelden en altaren verdwenen geleidelijk uit de kerk en het gebouw werd een trefpunt voor de protestantse elite van Alkmaar.

Niet al te lang na de omwenteling werd een hardstenen grafzerk aangebracht in de noordergang, tegen het noordtransept. Hier liggen Augustijn van Teylingen (1547-1611) en zijn zus Cornelia van Teylingen (1545-1612) begraven. Boven het grafschrift prijkt een grote cartouche met hun familiewapen. Daarboven bevindt zich een koperen plaat met een kinderhand en een intrigerend gekalligrafeerd gedicht:

“Hieronder ligt een kind begraven
Dat zijn moeder heeft geslagen.
Zijn handje stak steeds heel gemeen
Door de zerk van twee, drie lagen heen.
Men sprak bezorgd over dit fenomeen:
Door metaal komt de hand niet heen.
De afsluiting zal slechts slagen,
Zonder zo’n deugniet op de steen.”

Brutale tengels

Hoewel de koperen plaat met het versje pas in 1996 aangebracht is op het graf, bevond zich waarschijnlijk vanaf de zeventiende eeuw al een koperen plaatje op het graf met een Latijnse tekst. Het gedicht vertelt het lugubere verhaal van de kinderhand die uit het graf groeide. Volgens deze sage ligt in het graf een kind begraven dat zijn moeder sloeg. De hand waarmee het kind geslagen had, bleef maar door de stenen zerk heen groeien, zelfs toen er nog twee stenen op gelegd waren. Daarom werd een koperen plaatje op de bovenste steen aangebracht, waar de hand niet doorheen kon komen. Deze oplossing wordt echter teniet gedaan zodra een ondeugend kind op het plaatje stapt.

Het verhaal, dat ook nu nog in Alkmaar en omstreken bekendheid geniet, is voor het eerst opgetekend door Cornelis Willem Bruinvis (1829-1922), de eerste Alkmaarse gemeentearchivaris en directeur van het Stedelijk Museum Alkmaar. In zijn tijd namen moeders hun kinderen mee naar het graf in de Grote Kerk om daar het verhaal aan hun kinderen te vertellen. De sage is vooral bekend geworden door de gebroeders Grimm, die het als het sprookje van ‘Het eigenzinnige kind’ hervertelden. Zij kenden het echter niet uit Alkmaar, maar uit de Duitse streek Hessen. Kinderhanden die uit het graf groeien komen namelijk ook voor in oude Duitse liederen, waaronder een lied uit 1552. Dat laat zien dat het verhaal een stuk ouder is dan het zeventiende-eeuwse graf in Alkmaar.

Het handje van Jantje

Vermoedelijk kreeg de anekdote in de zeventiende en achttiende eeuw een christelijke lading, toen het werd gekoppeld aan het Bijbelse gebod om je vader en moeder te eren. Wie dat niet deed, kon de straffende hand van God verwachten in de vorm van ziekte of dood. Het verhaal werd dan ook door ouders ingezet om opstandige kinderen in toom te houden. In een tijd waarin nog zeer geloofd werd in een leven na de dood, was een onrustig graf immers een afschrikwekkend vooruitzicht. Niet voor niets werd een soortgelijk verhaal ook verteld bij graven in de kerken van Broek en Waterland en Haarlem, waar de kinderhand bekendstond als het ‘het handje van Jantje’.

Het is goed mogelijk dat het verhaal aan Alkmaar verbonden is geraakt omdat er in de Grote Kerk meerdere grafzerken liggen met daarop afbeeldingen van handen. ‘Hand’ is daar namelijk een veel voorkomende familienaam. Maar blijkbaar sprak het koperen plaatje op het graf van de Van Teylingen toch meer tot de verbeelding. Hoewel het originele koperen plaatje in de twintigste eeuw verloren is gegaan, is het handje van de legende door beeldend kunstenaar Lense Elzinga vereeuwigd op een moderne koperen plaat. Zijn vrouw Edith Bijkerk schreef het versje erbij. Zo kunnen Alkmaarse ouders hun kinderen nog steeds de legende van de hand uit het graf bijbrengen. Maar of het verhaal dezelfde afschrikwekkende lading heeft als vroeger, valt allicht te betwijfelen.

Wil je het graf eens in het echt bekijken? Breng dan een bezoekje aan de Grote Kerk Alkmaar. De kerk is de hele zomer geopend en daarnaast een groot aantal weekenden gratis toegankelijk. Ook kun je een rondleiding boeken of via de digitale 360 graden tour de kerk verkennen. Kijk voor meer informatie op de website van de Grote Kerk Alkmaar.

Tekst: Sarah Remmerts de Vries

Met dank aan de Grote Kerk Alkmaar.

Bronnen:

• Willem de Blécourt etc. (red.), Verhalen van stad en streek. Sagen en legenden in Nederland (Amsterdam 2010) 315-318.
• Grote Kerk Alkmaar: historie en 360 graden tour.

Publicatiedatum: 20/06/2022