6 min

De Kustbatterij bij Durgerdam (formeel Werk a/h IJ op het Vuurtoreneiland) behoort tot de Stelling van Amsterdam. Tussen 1881-1919 werd rondom Amsterdam een bijzonder verdedigingswerk van forten, batterijen, dijken en sluizen aangelegd. Militairen konden de toegang tot de hoofdstad blokkeren door de omliggende gebieden onder water te zetten. Tot de uitvinding van nieuwe militaire technieken en de komst van het vliegtuig bleef Amsterdam zo beschermd tegen invallen van vijanden. Ondanks dat de Stelling van Amsterdam als geheel nooit in werking is getreden, is het een belangrijk militair monument. Sinds 1996 staat de Stelling op de Werelderfgoedlijst van UNESCO en vanaf juli 2021 maakt het samen met de Nieuwe Hollandse Waterlinie onderdeel uit van het werelderfgoed Hollandse Waterlinies .

Langs de kust van de voormalige Zuiderzee ligt Waterland, dat ook in vredestijd van nature al een soort inundatiepolder is. De marine was verantwoordelijk voor het buitenhouden van vijandelijke legers op de Zuiderzee. Wel kwam er een aantal verdedigingswerken op strategische punten aan de Zuiderzee, waaronder de kustbatterij bij Durgerdam. Deze zware militaire versterking met munitiemagazijnen en opslagplaatsen voor geschut werd gebouwd op het Vuurtoreneiland: een bestaand eilandje ten zuidoosten van Durgerdam. Samen met het Fort aan het Pampus en de Kustbatterij bij Diemerdam moest de Kustbatterij bij Durgerdam voorkomen dat vijandelijke schepen via de Zuiderzee de haven van Amsterdam konden binnenvaren.

De vuurtoren op het Vuurtoreneiland bij Durgerdam, 1796. Collectie Stadsarchief Amsterdam.

Lantaarn van IJdoorn

De geschiedenis van het eiland waarop de Kustbatterij bij Durgerdam ligt, gaat meer dan drie eeuwen terug. In 1701 werd dit ‘vuurtoreneiland’ aangelegd als onderdeel van de kustverlichting langs de Zuiderzee. Het eiland werd aangeduid als ‘Lantaarn van IJdoorn’, naar de tegenoverliggende polder. Bij Enkhuizen en Marken werden soortgelijke lichtbakens gebouwd.

Een eeuw later kreeg het eiland een militaire functie toen het werd opgenomen in de Posten van Krayenhoff . Deze vroeg negentiende-eeuwse waterlinie wordt ook wel de ‘Oude Stelling van Amsterdam’ genoemd. Net als de Stelling moest zij de hoofdstad verdedigen door het omliggende land onder water te zetten. Het vuurtoreneiland werd rond 1809 vergroot en kreeg een aarden batterij , die geen lang leven beschoren was. Rond 1850 was er weinig meer over van dit kleine verdedigingswerk. Toen het tracé van de Stelling halverwege de jaren 1880 was uitgestippeld, werd de vervallen kustbatterij door het Ministerie van Oorlog gemoderniseerd. Daarbij werd alles wat er eerder op het eiland gebouwd was, gesloopt.

Vuurtoreneiland, na 1953. Collectie Stadsarchief Amsterdam.

Lichtbaken wordt forteiland

In 1886 werd het eiland opnieuw vergroot en kreeg het zijn huidige vijfhoekige vorm. Om het eiland heen kwam een wal die bekleed was met basalt. In het water werd een ring van stortstenen aangelegd, die de golfslag brak en vijandelijke schepen verhinderde aan wal te komen. In 1889 werden geschutsplatformen – structuren waarop kanonnen of andere grote wapens werden geplaatst – en munitiebunkers aangelegd. Deze waren half verzonken in aardwerken : kunstmatige verhogingen uit zand of andere grondmaterialen. Zo kon de vijand ze minder goed herkennen.

Midden op het eiland ligt een bomvrije kazerne voor de huisvesting van zo’n 100 soldaten en officieren, met dikke muren en een stevig dak om de militairen te beschermen tegen explosies en beschietingen. De in 1894 aangelegde kazerne is ongeveer 80 meter lang en 25 meter breed. Een jaar eerder was op het zuidelijkste punt van het eiland de huidige vuurtoren geplaatst, die het oorspronkelijke achttiende-eeuwse lichtbaken verving. Deze 15 meter hoge vuurtoren is nog steeds een markant herkenningspunt en de enige vuurtoren in Amsterdam. Naast de vuurtoren staat de in 1951 herbouwde lichtwachterswoning , die in de Tweede Wereldoorlog was vernield. In de buitenmuur van deze woning is een gedenksteen van de eerste vuurtoren uit 1701 gemetseld.

Luchtfoto van het Vuurtoreneiland en de Hoek van ’t IJ, 2003. Collectie Stadsarchief Amsterdam.

Overgangsfase in de vestingbouw

De Kustbatterij bij Durgerdam vertegenwoordigt een overgang tussen twee bouwfases binnen de Stelling van Amsterdam. De kazerne is opgetrokken uit baksteen, zoals bij het Fort bij Abcoude en de vroegere torenforten langs het Haarlemmermeer. De vier munitiemagazijnen uit 1894 zijn van ongewapend beton , en liepen daarmee voor op het type fort dat vanaf de bouw van Fort bij Vijfhuizen in 1897 tot voltooiing kwam. Oorspronkelijk was de kazerne van een dikke aardlaag voorzien, waardoor het gebouw haast onzichtbaar in het landschap verscholen lag. Ook beschermde deze laag het gebouw tegen de inslag van granaten.

Aanvankelijk beschermde de batterij de het IJ met drie zware kanonnen op betonnen geschutsbeddingen . Deze platforms zorgden voor een stabiele basis wanneer het kanon afgevuurd werd. Toen duidelijk werd dat schepen met soortgelijk geschut niet op de Zuiderzee zouden komen en het geschut in Den Helder nuttiger was, werden de zware kanonnen in 1904 verplaatst naar de Stelling van Den Helder, en vervangen door twee lichtere kanonnen. De geschutsbeddingen werden geflankeerd door vier betonnen magazijnen, die haaks op de frontwal staan.

Ontwerp voor een kustbatterij op het Vuurtoreneiland, 1888. Collectie Stadsarchief Amsterdam.

De dijk breekt door

In de nacht van 13 op 14 januari 1916 voltrok zich een ramp rond de Zuiderzee. Als gevolg van stormvloed en een extreem hoge waterstand door aanhoudende regen brak de Waterlandse Zeedijk op diverse plekken door. Grote delen van Waterland kwamen blank te staan, tot aan Purmerend toe. Ook de aarden wallen van het Vuurtoreneiland waren niet opgewassen tegen het hoge water. De soldaten die de kustbatterij tijdens de Eerste Wereldoorlog bemanden, zochten een veilige plek op het dak van de kazerne terwijl het eiland onder water liep. Soldaten op andere stellingforten in het Noordfront schoten de bevolking te hulp met reddings- en herstelwerkzaamheden. Grote delen van de aarden wallen van het onvoltooide Fort bij Kwadijk werden bijvoorbeeld gebruikt om zandzakken te vullen, waarmee gaten in de dijk werden gedicht.

Een boerderij met schuren staat half onder water, 1916. Collectie Provinciale Atlas Noord-Holland, Noord-Hollands Archief.

Open voor publiek

De vuurtoren is tegenwoordig eigendom van Rijkswaterstaat. Het vuurtoreneiland zelf wordt door Staatsbosbeheer beheerd vanwege zijn natuurwaarde. Zo zijn er in het ruige landschap loslopende dieren en zeldzame planten te vinden. De gebouwen hebben de afgelopen eeuw flink geleden onder weer, wind en regenwater en moesten daarom worden gerestaureerd. Staatsbosbeheer heeft het eiland een nieuwe publieksfunctie gegeven. Het eiland is nu toegankelijk voor publiek, al mag de kwetsbare natuur rondom het eiland niet verstoord worden. Bezoekers kunnen met een historische boot naar Vuurtoreneiland gebracht worden. Op het eiland zijn huisjes gebouwd waar overnachtingen kunnen worden geboekt. In het najaar kan men dineren in de oude kazerne, in de zomerperiode in een glazen kas.

Kinderen spelen op de oude gebouwen van de Kustbatterij bij Durgerdam, 2013. Foto: Kenneth Stamp / Hippolytushoef in opdracht van provincie Noord-Holland, CC BY 2.0, via Wikimedia Commons.

Tekst: Jephta Dullaart (2012). In 2024 herzien door Oneindig Noord-Holland.

Meer informatie

Meer informatie over Kustbatterij bij Durgerdam is te vinden op de volgende websites:

• Vuurtoreneiland
• Kustbatterij bij Durgerdam
• UNESCO Werelderfgoed Hollandse Waterlinies
• Stelling van Amsterdam, een stadsmuur van water

Publicatiedatum: 02/02/2024