De Nieuwe Hollandse Waterlinie was een belangrijke Nederlandse verdedigingslinie tussen de Zuiderzee en de Biesbosch. Door middel van een netwerk van forten en sluizen moest een groot deel van Holland en Utrecht beschermd worden tegen vijandelijke aanvallen. De sluizen konden omliggende gebieden onder water zetten, waardoor zij onbegaanbaar werden voor de vijand. Vanuit de forten werden kwetsbare plekken in de verdediging beschermd. De Nieuwe Hollandse Waterlinie was tussen 1815-1940 in gebruik.

De Stelling van Amsterdam werd tussen 1880-1920 aangelegd. Ook dit was een bijzonder verdedigingswerk van forten, batterijen, dijken en sluizen. Militairen konden de toegang tot de hoofdstad blokkeren door de omliggende gebieden onder water te zetten. Tot de uitvinding van nieuwe militaire technieken en de komst van het vliegtuig bleef Amsterdam zo beschermd tegen invallen van vijanden. Onder de naam 'Hollandse Waterlinies' staan de Nieuwe Hollandse Waterlinie en de Stelling van Amsterdam samen op de Werelderfgoedlijst van UNESCO.

Vissersdorpje ‘Amuda’

In de middeleeuwen was Muiden een eenvoudig vissersdorpje dat ‘Amuda’ genoemd werd. Deze naam verwees naar de geografische ligging: ‘plaats aan de monding van de A’, de oude benaming van de rivier de Vecht. In de vroege middeleeuwen kregen de bewoners al het recht om een aarden verdedigingswal rondom het plaatsje aan te leggen.

Van een klein vissersdorpje groeide Muiden uit tot een belangrijke havenplaats. Doordat de riviermonding verzandde werd de haven van Muiden aan het eind van de middeleeuwen steeds slechter bereikbaar voor handelsschepen. Amsterdam, dat via het IJ met de Zuiderzee verbonden was, nam de positie van Muiden als handelsknooppunt over. Wel werd Muiden in militair opzicht steeds belangrijker. Muiden ligt op een strategisch belangrijke plek: aan de monding van de Vecht en langs de oude Zuiderzeedijk. Eeuwenlang was dit de enige weg over land tussen Amsterdam en Naarden.

Vier Hollandse waterlinies

In de zestiende en zeventiende eeuw groeide Muiden uit tot een belangrijke vestingstad . Samen met het nabijgelegen Weesp moest Muiden Amsterdam verdedigen tegen aanvallen vanuit het oosten. Muiden behield deze militaire functie tot in de late negentiende eeuw.

Muiden is onderdeel geweest van vier verschillende waterlinies . In 1629 werd het Muiderslot toegevoegd aan de Utrechtse linie, die van Muiden tot aan de Lek liep. Vanaf 1672 was Muiden onderdeel van de Oude Hollandse Waterlinie tussen Muiden en Gorinchem. In 1816 werd Muiden opgenomen in de Nieuwe Hollandse Waterlinie en vanaf 1892 hoorde de vestingstad tot de Stelling van Amsterdam. Het Muiderslot was vooral van belang omdat het de Groote Zeesluis van Muiden verdedigde. Deze sluis zette schepen over tussen de Zuiderzee en de Vecht, maar kon in tijden van oorlog ook gebruikt worden om het omliggende land onder water te zetten.

Kasteel van graaf Floris V

Het Muiderslot is een zogenaamde waterburcht : een kasteel dat omgeven wordt door water. Dit kan een rivier of meertje zijn, maar ook, zoals hier het geval is, een door mensen gegraven slotgracht. Het slot ligt op een smal stuk land dat uitsteekt aan de monding van de Vecht. Hier passeerden veel schepen die van de Zuiderzee naar Utrecht voeren. Floris V, graaf van Holland, die het slot rond 1285 liet bouwen, gebruikte het kasteel om tol te heffen.

Eind zestiende en begin zeventiende eeuw is het kasteel rondom versterkt met een aarden wal met enkele bastions . Vanaf deze hoekige uitbouwen konden de haven en de Groote Zeesluis van Muiden met kanonnen onder vuur genomen worden. De Groote Zeesluis werd in 1673 aangelegd ter vervanging van de sluis bij Hinderdam, die zuidelijker in de Vecht lag.

Water als beste verdediging

De nabijheid van de Zuiderzee, de Vecht en enkele grote waterplassen maakte de Vechtstreek geschikt om Holland te verdedigen met gecontroleerde overstromingen. Tijdens de strijd tegen de Spanjaarden aan het eind van de zestiende eeuw werden dijken doorgestoken om vijandige soldaten op afstand te houden. De ondergelopen stukken land waren te diep om doorheen te trekken met paard en wagen, maar niet diep genoeg om over te varen. Vijandelijke legers liepen hierdoor letterlijk vast in de blubber.

Tijdens het ‘Rampjaar’ 1672, toen de Republiek Holland van verschillende kanten werd aangevallen, werd water voor het eerst op grote schaal ingezet als verdedigingsmiddel. De Oude Hollandse Waterlinie wierp een ondoordringbaar waterschild op tussen de Zuiderzee en de Biesbosch. De dijken langs de Zuiderzee werden doorgestoken en het gebied tussen Muiden en Muiderberg kwam onder water te staan. Als eilandjes in zee staken Muiden en het Muiderslot boven het water uit.

Een slot in verval

Toen de Fransen Holland in 1795 veroverden, was het Muiderslot in verval geraakt. Het Franse leger gebruikte het kasteel als kazerne om soldaten onderdak te bieden. Daarna is het Muiderslot enkele jaren door het Nederlandse ministerie van Oorlog gebruikt als gevangenis en opslagplaats voor munitie. Het ministerie bood het slot in 1825 ‘voor sloop te koop’ aan, wat betekende dat de koper het gebouw mocht afbreken en de bouwmaterialen mocht houden. Na een protest van historici, schrijvers en monumentenkenners, die het slot wilden behouden als nationaal cultuurmonument, werd dit teruggedraaid. Toch werd er lange tijd niets aan het vervallen kasteel gedaan. Pas tussen 1895-1906 werd het Muiderslot gerestaureerd.

Sluisbeer ‘de Peperbus’

Ondanks dat het Muiderslot geen grote rol kon spelen als verdedigingswerk, werd Muiden in 1816 aan de Nieuwe Hollandse Waterlinie toegevoegd. De vesting kreeg verschillende verbeteringen. Voor de waterhuishouding van de Nieuwe Hollandse Waterlinie werd in 1851 een sluisbeer aangelegd. Deze kwam tussen de zeedijk en de verdedigingswal van het Muiderslot. Zowel de slotgracht als de Vechtmonding konden vanuit de sluisbeer onder vuur worden genomen.

De sluisbeer is een opvallende verschijning: een gemetselde wand van zo’n twintig meter lang, twee meter breed en vijf meter hoog. Bovenop de beer staat een torentje, de zogenaamde 'monnik' . Dit obstakel voorkwam dat vijanden de beer over konden steken. De sluisbeer is van binnen hol en heeft een veertig meter lange gang met schietgaten . De gang loopt vanaf de boomgaard van het Muiderslot oorspronkelijk naar een bomvrije kazerne die is gesloopt, en geeft toegang tot de sluiskokers waarmee water uit de Vecht in de vestinggracht gelaten kan worden. Dankzij de gang kon de sluisbeer te allen tijde bediend worden, ook als het slot onder vuur lag. De sluisbeer is tegenwoordig na een flinke opknapbeurt weer werkzaam en houdt het water in de Naardertrekvaart en indirect de omliggende polders op peil.

Explosiebestendige gebouwen

Om de Nieuwe Hollandse Waterlinie te versterken werd de Vesting Muiden in de jaren 1870 gemoderniseerd. De vesting kreeg een aantal bomvrije gebouwen, die dankzij hun dikke muren en plafonds bescherming boden tegen zwaar vuur. Op het terrein van het Muiderslot werden tussen 1874 en 1878 twee bomvrije kazernes gebouwd, die gebouw A en B genoemd werden. Hier werden manschappen ondergebracht. Ook werd er kruit opgeslagen en geschut geplaatst. Gebouw B bewaakte met twee krachtige kanonnen de sluisbeer, waarmee de vesting door middel van een dijkdoorgang verbonden was. Beide gebouwen zijn in 1955 grotendeels gesloopt. Van gebouw A is niets bewaard gebleven, van gebouw B de waterkelder en de kanonremise .

Het Muiderslot als museum

Ondanks dat het Muiderslot al sinds 1878 een rijksmuseum is, was het kasteelterrein tot 1954 verboden militair gebied. Tegenwoordig is het slot het hele jaar door geopend voor publiek. Bezoekers kunnen de ingerichte kamers van het kasteel, de verdedigingswerken en de tuinen bekijken. In het museum komen zij meer te weten over de rol van het Muiderslot in de verdediging van Nederland, het dagelijks leven in de middeleeuwen en de levens van voormalige kasteelbewoners. De tuinen zijn een kopie van de tuinen die P.C. Hooft in de zeventiende eeuw liet aanleggen, en staan vol met vergeten en bedreigde plantensoorten. Regelmatig worden er concerten en theatervoorstellingen op het Muiderslot georganiseerd.

Op de plaats van gebouw A is in 2012 het ‘Waterschild’ aangelegd. In dit moderne paviljoen wordt de betekenis van het Muiderslot voor de Hollandse Waterlinie en de Stelling van Amsterdam toegelicht. De bezoeker daalt via trappen af naar een half ondergrondse ruimte, die doet denken aan de schuilplaatsen uit de tijd van de Hollandse Waterlinies en de Stelling van Amsterdam. De multimediapresentatie die hier wordt afgespeeld laat zien dat water eeuwenlang zowel onze vriend als vijand was – en dat nog steeds is.

Tekst: Jephta Dullaart (2013). In 2024 herzien door de redactie van Oneindig Noord-Holland.

Meer informatie

Meer informatie over het Muiderslot is te vinden op de volgende websites:

• Het Muiderslot
• UNESCO Werelderfgoed Hollandse Waterlinies
• Stelling van Amsterdam, een stadsmuur van water

Publicatiedatum: 24/05/2024