Fort Zuidwijkermeer is één van de forten van de Stelling van Amsterdam. Tussen 1880-1920 werd rondom Amsterdam een bijzonder verdedigingswerk van forten, batterijen, dijken en sluizen aangelegd. Militairen konden de toegang tot de hoofdstad blokkeren door de omliggende gebieden onder water te zetten. Tot de uitvinding van nieuwe militaire technieken en de komst van het vliegtuig bleef Amsterdam zo beschermd tegen invallen van vijanden. Ondanks dat de Stelling van Amsterdam nooit als geheel in werking is getreden, is het een belangrijk militair monument. Sinds 1996 staat de Stelling op de Werelderfgoedlijst van UNESCO en vanaf juli 2021 maakt het samen met de Nieuwe Hollandse Waterlinie onderdeel uit van het werelderfgoed Hollandse Waterlinies .

De aanleg van het Noorzeekanaal

Het Noordzeekanaal werd tussen 1865 en 1876 aangelegd, als verbinding tussen de Amsterdamse haven en de Noordzee. Het kanaal loopt via Velsen naar de Noordzee, omdat hier het duingebied het smalst was. Bij de zeemonding werd de haven van IJmuiden aangelegd. Er werd ook een zeesluis gebouwd, die al snel te klein bleek. In 1896 kwam er een nieuwe sluis , die toen met zijn lengte van 225 meter de grootste sluis ter wereld was.

Grote delen van het oude IJ, die aan weerszijden van het Noordzeekanaal kwamen te liggen, werden ingepolderd. In deze IJpolders werden tien zijkanalen aangelegd. Met de verkoop van landbouwgrond probeerde men een deel van de investeringen voor de aanleg van het Noordzeekanaal terug te verdienen. Het kanaal had een astronomisch bedrag gekost: 58 miljoen gulden, terwijl er oorspronkelijk 18 miljoen gulden was begroot. Ter vergelijking: de totale kosten voor de aanleg van de Stelling van Amsterdam werden in 1880 geschat op 30 miljoen gulden.

Levensader en toegangspunt voor vijanden

Het Noordzeekanaal reikte tot in het hart van de Stelling. Tijdens een belegering kon Amsterdam via dit kanaal vanaf zee voorzien worden van voorraden. Ook konden buitenlandse hulptroepen ten tijde van oorlog via het Noordzeekanaal de Stelling bereiken. Het Noordzeekanaal was daarom een belangrijke levensader voor de Stelling. Ook functioneerde het Noordzeekanaal als wateraanvoer wanneer de Stelling in werking trad. Met water uit het kanaal zou het westelijk gedeelte van de Stelling onder water gezet worden. De zijkanalen van het Noordzeekanaal liepen tot diep in dit gebied en waren een snelle aanvoerbron van water.

Tegelijkertijd maakte de open zeemonding het Noordzeekanaal ook een zeer kwetsbare plek voor vijandelijke aanvallen. Het was daarom voor de veiligheid van de hoofdstad van groot belang dat het kanaal goed verdedigd kon worden. Om te voorkomen dat de vijand via het Noordzeekanaal de Stelling kon binnendringen, werd al in 1885 begonnen met de aanleg van een kustfort bij de sluizen van IJmuiden. Het Fort bij IJmuiden verdedigde de monding van het kanaal en de sluizen. Het Fort Zuidwijkermeer beschermde samen met het Fort bij Velsen de kanaaloevers die meer landinwaarts lagen.

Landbouw en levensmiddelen

Fort Zuidwijkermeer is een relatief klein fort waarin slechts ruimte was voor 185 soldaten. Het fort ligt in het zuidwesten van de Wijkermeerpolder, een ingepolderde stuk land langs het Noordzeekanaal, dat vroeger een westelijke uitloper van het oude IJ was. De vruchtbare kleigronden van het Wijkermeer waren zeer geschikt voor landbouw en veeteelt. Dit was één van de redenen waarom men alleen het meest oostelijke deel van de polder onder water wilde zetten. De rest van de polder moest gebruikt kunnen worden voor het verbouwen van voedsel, wanneer Amsterdam was ingesloten door een ring van water. De 2,5 kilometer lange liniewal , die vanaf het Fort Zuidwijkermeer in noordelijke richting naar het Fort aan de St. Aagtendijk loopt, voorkwam dat de volledige polder onder zou stromen. Ook bood deze wal bescherming wanneer manschappen of materieel tussen beide forten verplaatst werden.

Onder de kazematten werden speciale kelders voor de opslag van levensmiddelen aangelegd. Hier werden groenten, aardappelen en vlees opgeslagen. De muren kregen geglazuurde tegels voor hygiëne en koelte.

Hangplek voor ijsvogels

Fort Zuidwijkermeer is tegenwoordig een oase voor flora en fauna te midden van alle drukke havenactiviteiten langs het Noordzeekanaal. In 1993 heeft Stichting Landschap Noord-Holland het fort in eigendom gekregen. Een aantal jaren geleden is er groot onderhoud gepleegd op het terrein en zijn diverse hoge bomen gekapt. Het gras wordt kort gehouden door een kleine kudde heideschapen, die bijna het hele jaar op het fortterrein leeft.

Vandaag de dag is het fortterrein een rustplaats voor vogels en kleine zoogdieren. Men is terughoudend in het beheer en wil vooral de natuur zijn gang laten gaan. Wel is in een steil oevergedeelte een aantal gaten geboord waarin ijsvogels hun nesten kunnen maken. Ook de rietgors en karekiet broeden op het terrein. De dodaars, een kleine fuut, wordt zo nu en dan in de fortgracht gespot. Deze watervogel wordt aangetrokken door het zuivere water in de afgesloten gracht.

Springstoffen, films en kaas

Nadat de Stelling van Amsterdam na de Tweede Wereldoorlog haar militaire functie verloor, gebruikte het ministerie van Defensie het fort als magazijn voor springstoffen. Midden jaren 1980 werd het fortgebouw in gebruik genomen als opslagruimte voor oude films. Filmmuseum Eye bewaarde hier tot 2017 zijn collectie acetaatfilms, die onder andere bestaat uit oude Polygoonjournaals. Deze films moeten in koele en relatief vochtige ruimtes worden opgeslagen, precies de omstandigheden die men op stellingforten aantreft.

Momenteel wordt het Fort Zuidwijkermeer gerestaureerd en opnieuw ingericht. Een deel van het fort wordt sinds 2021 verhuurd aan een kaasgroothandel. Onder de naam Kaasfort Amsterdam worden de kelders van het fort gebruikt voor de opslag van 300 soorten ambachtelijke kazen. Ook worden hier cursussen over kaas gegeven. Wanneer de restauratie voltooid is, krijgt het fort een klein bezoekerscentrum en een ruimte voor de vrijwilligers van Landschap Noord-Holland. Zij onderhouden het groen en bieden rondleidingen aan. De groene zijde van het fort blijft een natuurgebied.

Tekst: Jephta Dullaart (2012). In 2024 herzien door de redactie van Oneindig Noord-Holland.

Meer informatie

Meer informatie over het Fort Zuidwijkermeer is te vinden op de volgende website:

• Landschap Noord-Holland
• Kaasfort Amsterdam
• UNESCO Werelderfgoed Hollandse Waterlinies
• Stelling van Amsterdam, een stadsmuur van water

Publicatiedatum: 08/05/2024