3 min

Zoetje Gerbrants maakte haar opwachting in de anonieme roman De Hollandsche Pamela, of de Zegepralende Deugd (1754). Zoals de titel aangeeft, was Zoetje gebaseerd op een andere literaire heldin: Pamela, de hoofdpersoon in de Engelse zedenroman Pamela, or Virtue Rewarded (1740-41) van Samuel Richardson. Dat boek werd een groot internationaal succes.

Jan Caspar Philips (graveur), De Hollandsche Pamela; of de zegenpralende deugd, 1754, Hendrik Conscience Heritage Library via Google Books.

De oorspronkelijke Pamela is een arme dienstbode, die te maken krijgt met de ongewenste avances van haar werkgever. Deze hooggeplaatste ‘Mr B.’ verstopt zich in haar slaapkamer en ontvoert haar zelfs, in de hoop haar te kunnen verleiden. Via Pamela’s brieven aan haar ouders volgt de lezer deze gebeurtenissen. Pamela houdt zich kranig staande en ‘Mr B.’ raakt daar zo van onder de indruk, dat hij haar ten huwelijk vraagt. Tegenwoordig zou dit scenario voor opgetrokken wenkbrauwen zorgen, maar in de 18^de eeuw werd de roman een regelrechte internationale bestseller.

Jospeh Highmore, Pamela en Mr B. in het zomerhuis, 1743, The Fitzwilliam Museum, Cambridge, M.Add.6.

Sommige Nederlandse auteurs pikten een graantje mee van Richardsons succes door hun eigen Pamela te lanceren. Zo ook de onbekende schrijver die Zoetje Gerbrants in het leven riep. De gelijkenissen met de Engelse Pamela zijn snel te trekken. Zoetje was een arme ‘Hollandsche Maagd’ die zich dankzij haar ‘schoonheid, vriendelijkheid en deugd’ weet te verheffen tot de hoge adellijke rang van Gravinne van Holland. Net als Pamela doet zij via brieven aan haar moeder haar geschiedenis uit de doeken.

Voor de lezer moest Zoetjes verhaal op een authentiekere versie van de Engelse roman lijken. Waar Pamela een verzonnen personage was, was Zoetjes verhaal volgens het voorwoord gebaseerd op een ‘waaragtige geschiedenis, in ons vaderland voorgevallen’. Zoetjes brieven zouden na haar dood door een vriendin zijn verzameld, en pas in 1754 voor het eerst met de buitenwereld gedeeld zijn. Uiteraard was dit een verkooptruc, al werd in 19^de-eeuwse geschiedenistijdschriften nog getwijfeld of Zoetje niet echt bestaan had.

Portret van Zoetje Gerbrants, 1833-1850, Provinciale Atlas Noord-Holland, Noord-Hollands Archief, 587-191.

Voorin De Hollandsche Pamela is een portret van Zoetje opgenomen, gegraveerd door de Duits-Amsterdamse prentmaker Jan Caspar Philips. Het portret uit de Provinciale Atlas is hier een 19^de-eeuwse lithografie van, rond 1840 gemaakt door de gebroeders Van Lier. Zoetje is uit haar medaillon gehaald en wat aangepast naar de 19^de-eeuwse schoonheidsidealen. Zo heeft zij in het nieuwe portret een langer gezicht, grotere ogen en langere oorhangers gekregen. Toch is zij nog duidelijk als historische vrouw afgebeeld: haar kostuum is niet met de mode meegegaan.

Vermelding van De Hollandsche Pamela in de Amsterdamsche Courant, 17-8-1754.

Een groot literair succes werd De Hollandsche Pamela niet. In tegenstelling tot haar Engelse voorganger raakte het boek snel vergeten. Betje Wolf en Aagje Deken hadden met hun briefroman De historie van mejuffrouw Sara Burgerhart (1782) meer succes. Helaas voor de Provinciale Atlas werd er in die roman geen portret van hoofdpersoon Sara Burgerhart opgenomen. Zo schittert Zoetje Gerbrants als enige literaire heldin in de portrettencollectie.

Tekst: Marit Eisses

Dit artikel is eerder verschenen in Uitgelicht, het magazine van het Noord-Hollands Archief.

Publicatiedatum: 09/05/2024