Oneindig Noord-HollandBeleef de geschiedenis van jouw provincie
NL | EN

Fort bij Edam: bewaker van de Zuiderzeedijk

Fort bij Edam is het meest noordoostelijke punt van de Stelling van Amsterdam en maakt onderdeel uit van het Noordfront.

Verdediging van cruciale schakel

Net als de andere forten aan de noordkant is dit fort tussen 1908 en 1913 gebouwd. Dit is betrekkelijk laat, maar heeft een logische verklaring: het front aan de noordkant van Amsterdam was prima te verdedigen omdat het goed onderwater gezet kon worden. Deze kant had dus geen prioriteit bij de fortenbouwers van het Ministerie van Oorlog. Nu hoort het fort, mede door het werk van de vrijwilligers, tot een van de best geconserveerde onderdelen van de Stelling van Amsterdam.

Primaire taak van het Fort bij Edam was de verdediging van de vlakbij gelegen zeesluizen. Dit was een belangrijk inlaatpunt voor het water uit de Zuiderzee waarmee ten tijde van oorlog de omringende polder geïnundeerd kon worden. Inlaatpunten waren een cruciale schakel in het inundatiesysteem en mochten onder geen beding in handen vallen van de vijand. Belangrijke inlaadpunten werden dan ook verdedigd door een fort en waren bij voorkeur beschermd door een breed inundatieveld dat de vijand op ruime afstand hield. Via de pompsluis in Edam zelf kon de polder de Zeevang onder water worden gezet. Hierdoor werd een enorm waterfront voor de vijand opgeworpen.

Het Nederlandse leger heeft het inundatiesysteem ten tijde van de Duitse inval in de meidagen van 1940 in de Zeevang in werking gezet. Vervolgens hebben de Duitsers de polder aan het eind van de Tweede Wereldoorlog wederom voor een deel geïnundeerd. Hiermee wilden zij een landing van Engelse parachutisten voorkomen. Tevens was het Fort bij Edam voor de Duitse bezetter van strategisch belang, onder meer door de aanwezigheid van vliegtuigenfabriekant Fokker in Edam.

Fort bij Edam.

Modernste type fort

Pas als een van de laatste in rij zijn de forten aan de noordkant van de stelling gebouwd. Het fort bij Edam is gebouwd volgens het standaardmodel type B en staat hiermee aan het einde van de ontwikkeling van de typen forten die voor de Stelling zijn ontworpen. Voor het eerst werd bij type B voor bepaalde onderdelen gewapend beton gebruikt, en kregen de forten een installatie voor elektriciteit.
Maar zoals bij veel andere locaties, werd ook bij Edam het standaardmodel aan de lokale omstandigheden aangepast. Meest in het oog springende verschil is het ontbreken van de gebruikelijke hefkoepels. Deze waren door het brede inundatiegebied ten noorden van het fort niet nodig. De verdediging van de Zuiderzeedijk, de haven en het stoomgemaal dat vroeger naast het fort stond, gebeurde daarom vanuit de oostelijke kazemat en de frontkazemat op de frontwal. Deze kazemat was door middel van een overdekte betonnen gang (poterne) via het voorgebouw verbonden met het hoofdgebouw. In plaats van het gebruikelijke hefkoepelgeschut werd bij Edam gekozen voor een lager (en goedkoper) ‘pantserkazemat’ met dikke stalen platen. Hierin stonden twee 7 cm kanonnen waarmee een vijandelijke aanval op de Zuiderzeedijk moest worden afgeslagen. De pantserkazemat kreeg ondersteuning van een open mitrailleuropstelling

Fort bij Edam.

Gevangenis voor N.S.B.-vrouwen

De meest beruchte periode uit zijn geschiedenis kende het fort vlak na de Tweede Wereldoorlog. Het fort werd na de bevrijding gebruikt als gevangenis voor N.S.B.-vrouwen en liefjes van Duitse soldaten. In de zomer van 1945 werden 10 vrouwen in het fort gevangen gehouden, onder moeilijke omstandigheden. Eén van de vrouwen is letterlijk tussen de kanonnen bevallen! Edam is een van de twee forten van de Stelling van Amsterdam die na de bevrijding gebruikt zijn als tijdelijke gevangenis voor ‘foute’ Nederlanders. In het Fort benoorden Purmerend werden mannelijke collaborateurs enige tijd opgesloten. Fort bij Edam zou ook gebruikt worden als interneringskamp voor veroordeelde collaborateurs. Aanpassingen aan het fort, zoals het plaatsen van tralies, zijn toen uitgevoerd. Maar door dat het aantal veroordeelden na 1946 enorm terugliep, is het Fort bij Edam nauwelijks gebruikt als bewaringskamp.
Vanaf 1948 doet het fort dienst als munitieopslagplaats voor Defensie, een functie die het merendeel van de forten na de oorlog wordt toebedeeld. Op het fortterrein kwam in 1951 een schietbaan die onder meer gebruikt werd door de politie en Staatsbosbeheer. Tot een paar jaar terug was deze schietbaan in gebruik bij een lokale schietvereniging.

Fort bij Edam.

Bijzonder interieur

Voordat  men via de lange toegangsweg het fort betreedt, passeert men eerst de fortwachterswoning en de genieloods. Beiden zijn eind negentiende eeuw gebouwd ter voorbereiding op de latere bouw van het fort. Zowel de woning als de loods zijn van hout. Dit moest van de ‘Kringenwet’ die voorschreef dat bouwwerken in de buurt van een fort gemakkelijk afgebroken konden worden. Het hoofdgebouw heeft 19 vertrekken, met elk een eigen stalen deur met zware baricadering om indringers en explosies buiten de deur te houden.

Het fort behoort tot een van de best geconserveerde forten van de Stelling, onder meer door het vrijwilligerswerk van Stichting Fort bij Edam. Een groot deel van het fort is toegankelijk voor publiek.

Een aantal kamers is ingericht met verschillende thema’s die aansluiten op de Stelling van Amsterdam en militaire geschiedenis in het algemeen. Zeer bijzonder is dat de keuken nog in originele staat aanwezig is, met grote kookketels en boiler. Het indertijd bekende soldatenvoedsel “rats, kuch en bonen” stond vaak op het menu. Het kost weinig fantasie om je in deze vertrekken honderd jaar terug te wanen en je het leven van een fortsoldaat voor te stellen.

Fort bij Edam.

Tekst: Jephta Dullaart

Meer informatie

Meer informatie over Fort bij Edam kunt u vinden op de volgende websites:
Stichting Aircraft Recovery Group 1940-1945
Hollandse Waterlinies
Particuliere website Stelling van Amsterdam, een stadsmuur van water

Publicatiedatum: 09/05/2012

Aanvullingen

Vul deze informatie aan of geef een reactie.

Plaats een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Vereiste velden zijn gemarkeerd met *. Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd.