Fort bij Edam is één van de forten van de Stelling van Amsterdam. Tussen 1881-1919 werd rondom Amsterdam een bijzonder verdedigingswerk van forten, batterijen, dijken en sluizen aangelegd. Militairen konden de toegang tot de hoofdstad blokkeren door de omliggende gebieden onder water te zetten. Tot de uitvinding van nieuwe militaire technieken en de komst van het vliegtuig bleef Amsterdam zo beschermd tegen invallen van vijanden. Ondanks dat de Stelling van Amsterdam als geheel nooit in werking is getreden, is het een belangrijk militair monument. Sinds 1996 staat de Stelling op de Werelderfgoedlijst van UNESCO en vanaf juli 2021 maakt het samen met de Nieuwe Hollandse Waterlinie onderdeel uit van het werelderfgoed Hollandse Waterlinies .

Zeesluizen verdedigen

Net als de andere forten aan de noordkant is het Fort bij Edam tussen 1886 en 1912 gebouwd. Dit is betrekkelijk laat, maar dat heeft een logische verklaring. De noordkant van Amsterdam was relatief makkelijk te verdedigen omdat dit gebied goed onder water kon worden gezet. Andere delen van de Stelling kregen daarom prioriteit.

De belangrijkste taak van het Fort bij Edam was het verdedigen en afsluiten van de Zeedijk en van de nabijgelegen zeesluizen. Deze zeesluizen waren belangrijk inlaatpunten voor water uit de Zuiderzee, waarmee de polder ten tijde van oorlog onder water gezet kon worden. Inlaatpunten waren een cruciale schakel in het inundatiesysteem dat het land gecontroleerd onder water kon zetten, en mochten onder geen enkele omstandigheid in handen vallen van de vijand. Belangrijke inlaatpunten werden dan ook verdedigd door een fort, en bij voorkeur ook door een breed inundatieveld dat de vijand op ruime afstand hield.

Via de pompsluis in Edam kon ook de Polder Zeevang ten noorden van Edam onder water gezet worden. Zo werd een enorm waterfront voor de vijand opgeworpen. Het Nederlandse leger heeft het inundatiesysteem in Polder Zeevang ten tijde van de Duitse inval in mei 1940 in werking gezet.  In de latere fase van de Tweede Wereldoorlog hebben de Duitsers een deel van de polder onder water gezet als onderdeel van hun eigen waterlinie. Dit deden ze in het geval van een geallieerde landing op de Nederlandse kust.

Geen hefkoepels…

Fort bij Edam is een voorbeeld van een Model B-fort , het type fort dat in de tweede bouwfase van de Stelling tot stand kwam. Nieuw was dat er voor het eerst gewapend beton gebruikt werd voor bepaalde onderdelen. Ook kregen latere forten eigen installaties voor elektriciteit.

Fort bij Edam heeft 19 vertrekken, met elk een eigen stalen deur met zware barricadering om indringers en explosies buiten de deur te houden. Zoals bij alle stellingforten werd het ontwerp aan de lokale omstandigheden aangepast. Meest in het oog springende verschil met de gebruikelijke indeling is het ontbreken van hefkoepels : gepantserde koepels die op en neer konden bewegen om de vijand te beschieten. Omdat het acces eenvoudig was, vanwege de aanwezigheid van alleen de Zeedijk, was dit type geschut in Fort bij Edam niet nodig.

…wel een stalen pantser

De Zuiderzeedijk, de haven en het stoomgemaal dat vroeger naast het fort stond, werden verdedigd vanuit de oostelijke kazemat en de frontkazemat : twee betonnen ‘bunkers’ van waaruit met kanonnen op de vijand kon worden geschoten. De frontkazemat bevindt zich op de frontwal en is door middel van een poterne verbonden met het hoofdgebouw. In plaats van hefkoepels kreeg de frontkazemat een pantser van dikke stalen platen, waardoor de bunker minder hoog werd en dus minder zichtbaar was op afstand. Fort bij Edam en Fort aan de Drecht zijn de enige stellingforten met zo’n pantserkazemat . Met twee 7cm-kanonnen moesten vijandelijke aanvallen op de Zuiderzeedijk vanuit deze kazemat worden afgeslagen. Vanaf een open mitrailleuropstelling kon de vijand daarnaast bestookt worden met machinegeweervuur.

Op het fortterrein staan ook een fortwachterswoning en een bergloods : een opslagplaats voor materialen. Beiden zijn eind negentiende eeuw gebouwd ter voorbereiding op de latere bouw van het fort. Zowel de woning als de loods zijn gemaakt van hout. Dit moest van de Kringenwet , die voorschreef dat bouwwerken in de buurt van een fort gemakkelijk afgebroken moesten kunnen worden. Op deze manier kon de omgeving gemakkelijk geruimd worden in tijden van oorlog, zodat de militairen vanuit het fort vrij zicht had.

Gevangenis voor NSB-vrouwen

Kort na de Tweede Wereldoorlog beleefde het Fort bij Edam de meest beruchte periode uit zijn geschiedenis. Direct na de bevrijding diende het fort als gevangenis voor vrouwen die banden hadden met de NSB of Duitse soldaten. In de zomer van 1945 werd een groep vrouwen op het fort gevangengehouden, onder moeilijke omstandigheden. Eén van de vrouwen is zelfs op het fort bevallen.

Edam is een van de forten van de Stelling van Amsterdam die direct na de bevrijding gebruikt zijn als tijdelijke gevangenis voor ‘foute’ Nederlanders. In het Fort benoorden Purmerend werden enige tijd mannen die hadden samengewerkt met de nazi’s vastgehouden. Het Fort bij Edam werd later ook gebruikt als interneringskamp voor veroordeelde collaborateurs. Voor dat doel zijn onder andere tralies in het fort geplaatst. Doordat het aantal veroordeelden na 1946 erg terugliep, is het fort niet lang voor dit doel gebruikt.

Vanaf 1948 deed het Fort bij Edam dienst als munitieopslagplaats voor Defensie, een functie die het merendeel van de forten na de oorlog kreeg. Op het fortterrein kwam in 1951 een schietbaan, die onder meer werd gebruikt door de Nationale Reserve en de politie. Tot een paar jaar terug werd deze schietbaan ook gebruikt door een lokale schietvereniging. In 1986 droeg Defensie het fort over aan Staatsbosbeheer. Doordat het fortterrein jarenlang nauwelijks werd gebruikt, was er inmiddels bijzondere flora en fauna te vinden. Een deel van het terrein kreeg daarom de status van beschermd natuurgebied.

Rats, kuch en bonen

Staatsbosbeheer had onvoldoende menskracht om het fort te onderhouden en open te stellen voor publiek. Sinds 2005 draagt Stichting Fort bij Edam daarom zorg voor de fortgebouwen en het fortterrein. Mede dankzij de inzet van deze stichting behoort Fort bij Edam tot de best geconserveerde forten van de Stelling. Zowel het fortterrein als de bergloods, de fortwachterswoning, het schootsveld en de omliggende polders zijn vrijwel onaangetast gebleven.

Een groot deel van het fort is toegankelijk voor publiek. In het hoofdgebouw is een aantal kamers ingericht met verschillende thema’s die aansluiten op de Stelling van Amsterdam en militaire geschiedenis in het algemeen. Zeer bijzonder is dat de keuken nog in originele staat is, met grote kookketels en een boiler. Het destijds bekende soldatenmaal ‘rats, kuch en bonen’ –hutspot met verschillende groenten en aardappelen, hard brood en bonen – stond vaak op het menu. Het kost weinig moeite om je in deze vertrekken 100 jaar terug in de tijd te wanen, en je het leven van een fortsoldaat voor te stellen.

Tekst: Jephta Dullaart (2012). In 2024 herzien door Oneindig Noord-Holland.

Meer informatie

Meer informatie over Fort bij Edam is te vinden op de volgende websites:

• Fort bij Edam
• Stichting Aircraft Recovery Group 1940-1945
• UNESCO Werelderfgoed Hollandse Waterlinies
• Staatsbosbeheer
• Stelling van Amsterdam, een stadsmuur van water

Publicatiedatum: 07/02/2024