5 min

Op de westpunt van een oude stroomwal in de delta van het Oer-IJ, in het centrum van Castricum, staat een van de vroegste kerken van Noord-Holland. Op basis van onderzoek dat bij een restauratie (1953/’55) is gedaan door architect W.J. Reder, was het mogelijk een reconstructie te maken van het eerste oorspronkelijk romaanse bouwwerk. Het huidige éénbeukige schip, dat voor het grootste deel uit tufsteen bestaat, is het oudste deel van de huidige kerk en zou uit de eerste helft van de elfde eeuw dateren. Vermoedelijk is er nog een houten kapel aan vooraf gegaan. Hiervan zijn geen sporen gevonden. Dat delen van het dorp al in de achtste en negende eeuw bewoond waren, hebben opgravingen  aangetoond.

De kerk was gewijd aan St. Pancratius, een keuze die beïnvloed kan zijn geweest door de abdij van Egmond, waar deze heilige al vroeg vereerd werd. De kerk zou door een rijke familie gesticht zijn. Voor het kleine aantal dorpelingen waren de bouwkosten vermoedelijk te hoog.

De Castricumse Dorpskerk in 1790. Collectie Regionaal Archief Alkmaar.

De kerk wordt verbouwd

Omstreeks 1431 is in gotische stijl een toren bij de kerk gebouwd. Een grote verandering heeft tussen 1510 en 1520 plaatsgevonden. Om het oude vierkante koor is een nieuw gotisch koor gebouwd van baksteen met natuursteenlagen. Hierdoor kon de kerk tijdens de bouw in gebruik blijven. Na het gereedkomen van het nieuwe koor, is het oude romaanse koor afgebroken. Vervolgens is met het afkomende materiaal van het oude koor het schip tot aan de toren verlengd.

In 1992 zijn bij een restauratie nog delen aangetroffen van het vroegere tufstenen koor. Enkele zerken, gedateerd vanaf de zestiende eeuw, zijn in de vloer herplaatst. Bij de kerkmuur werden munten gevonden uit de elfde eeuw en twaalfde eeuw.

De dorpskerk van Castricum, 1974. De laatmiddeleeuwse toren is goed zichtbaar in het zonlicht. Negatievencollectie JosPe, Regionaal Archief Alkmaar.

Kogel door de kerk

In 1799 werd op verschillende plaatsen in de provincie fel gevochten tussen een Frans-Bataafse troepenmacht en Engelse en Russische legers. In de muur van de kerktoren is nog een kanonskogel te zien. Na de beslissende Slag bij Castricum op 6 oktober 1799 is in Alkmaar een wapenstilstand overeengekomen.

In de achttiende eeuw werd in de dorpskerk ook de school gehuisvest, tot in 1854 een nieuwe school werd gebouwd. De nieuwe school kwam te staan op de hoek van de Dorpsstraat en de Schoolstraat, op een historisch terrein dat de ‘Dingstal’ genoemd werd.

Op het kerkhof bevinden zich nog 36 graven van bemanningen van geallieerde vliegtuigen die tijdens de Tweede Wereldoorlog op het strand aanspoelden.

De kerk gezien vanaf de begraafplaats, ca. 1960. Negatievencollectie JosPe, Regionaal Archief Alkmaar.

De Dingstal

Het pleintje naast het voormalige raadhuis van Castricum werd tot ver in de negentiende eeuw ‘Dingstal’ of ‘Dingstoel’ genoemd. Het is een naam afkomstig uit de Germaanse tijd voor de plaats waar recht werd gesproken en kwesties van gemeenschappelijk belang behandeld werden. Dorpelingen waren verplicht om op een ‘ding’ te verschijnen, wanneer ze daartoe door schout en schepenen waren opgeroepen. In bijna elk oud dorp was wel zo’n plaats waar deze volksvergaderingen plaatsvonden.  Het is bijzonder dat de naam in Castricum nog zo lang in gebruik is gebleven.

Op de Dingstal staat de Juliana en Bernardbank, die in 1937 is geplaatst ter ere van hun huwelijk. Ook een monumentje voor in de Tweede Wereldoorlog omgekomen Joodse inwoners is hier gesitueerd.

Het oude Raadhuis uit 1869. Op deze plaats is in 1911 het nieuwe raadhuis gebouwd. Ernaast, aan de Schoolstraat, stond de in 1854 gebouwde eerste Openbare Lagere School van Castricum. Dit gebouw werd in 1934 gesloopt. Collectie Oud-Castricum.

Rechtspraak in de Kerkbuurt

Rond de eerbiedwaardige dorpskerk en aan de ‘postweg’ tussen Haarlem en Alkmaar ontstond het oude centrum van Castricum. Daar in de Kerkbuurt, omsloten door de Dorpsstraat en de Overtoom, zetelden vanaf de middeleeuwen schout en schepenen in het rechthuis. In hetzelfde gebouw bevond zich ook een leslokaal en de woning van de onderwijzer, die tevens doodgraver en klokkenluider was. Sinds 1911 staat op deze plaats het raadhuis, dat als hotel in gebruik is. Tot 1935 heeft de hoofdonderwijzer ook hier onder één dak met het bestuur gewoond. De voordeur van zijn woning is in de oostgevel is nog duidelijk herkenbaar.

De woning van verschillende schouten vinden we aan de zuidkant van de Kerkbuurt op het adres Overtoom 17. Het pand staat bekend als het Knophuis, vanwege een koperen knop die op de voordeur prijkte. De meest invloedrijke schout die hier heeft gewoond was Joachim Nuhout van der Veen (1756-1833). Hij was vurig patriot en aanhanger van de beginselen van de Franse revolutie. Eervol was zijn functie als voorzitter van de Nationale Vergadering. Hij pleitte onder meer voor afschaffing van de doodstraf.  Op de hoek van de Overtoom en de Schoolstraat staat het voormalig Armenhuis, thans appartementengebouw, dat in 1912 in gebruik werd genomen.

Het ‘nieuwe’ Raadhuis uit 1911 op een prentbriefkaart. Collectie Regionaal Archief Alkmaar.

Tekst: Stichting Oud-Castricum, geredigeerd door de redactie Oneindig Noord-Holland

In 2024 presenteert Oneindig Noord-Holland de rijke geschiedenis van de Herenweg tussen Castricum en Schoorl. In samenwerking met Museum Het Sterkenhuis, Huys Egmont en vier historische verenigingen is de oude weg nieuw leven ingeblazen met een tentoonstelling en fietsroute langs historische en natuurlijke plekken. Op onze themapagina Herenweg lees je de verhalen bij de plaatsen. Stap in de voetsporen van missionarissen, edelen, krijgslieden en kooplui, bollenboeren en toeristen en reis met ons mee langs deze belangrijke verbindingsweg aan de Noord-Hollandse kust.

Publicatiedatum: 10/06/2024