Wat is een leugenbank?

Volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal is het een bank ‘waar leegloopende lieden, b.v. zeelieden aan den wal, zich dagelijks verzamelen en allerlei verhalen opdisschen.’ In Noord-Hollandse vissersplaatsen staat de leugenbank meestal aan de haven. Andere populaire locaties zijn op het dorps- of marktplein. Vroeger stonden de leugenbankjes ook wel in de kroeg of in een barbiers- of boekenwinkel. Meestal is de zitbank in de openlucht geplaatst en voorzien van een afdakje. Volgens een vermelding uit 1872 werd de bank dikwijls rondom de stam van een lindeboom geplaatst.

Een van de eerste vermeldingen van een leugenbank stamt uit 1645. Het zitmeubel werd ook wel een ‘klapbank’ genoemd. Klappen is een oud woord voor babbelen, keuvelen, kletsen of praten. Op de praatbank werd eeuwenlang door oudere dorpsbewoners nieuwtjes uitgewisseld en persoonlijke verhalen verteld.

Aan het water

Elk dorp dat aan het water lag, of dat nu een rivier of de oude Zuiderzee was, had vroeger een leugenbank. Speciaal daar neergezet voor het uitzicht op het water. De bank kon zijn gemaakt van een paar planken of slechts een beschutte plek zijn tussen een paar huizen. Er waren ook luxere varianten bekend, zoals de leugenbank uit 1725 bij de Boompoort in Alkmaar.

Voor de ouderen die hier samen kwamen was er genoeg te zien. De poort was tot 1865 de toegang tot de stad Alkmaar. Via de Boompoort kwamen de schepen aan in de haven van het Voormeer. Hij dankt zijn naam aan de drijvende boomstam die hier in het water lag. Een schipper moest bij aankomst eerst de invoerrechten betalen. Pas daarna werd de boomstam weggehaald en kon hij doorvaren.

Het waren meestal de oude mannen uit het dorp die op de leugenbank samenkwamen. Aan het eind van de negentiende eeuw was de bank in de haven tevens een plek waar ‘werklooze zee- en sjouwerlui eene beschutte zitplaats hebben’. Het spreekt voor zich dat op een leugenbank aan de haven veel meer nieuwtjes te horen waren, dan bijvoorbeeld op een bank landinwaarts.

Leugenbanken in Noord-Holland

Veel leugenbanken zijn in de jaren, samen met hun gebruikers, verdwenen. Toch blijkt de hangplek voor veel dorpen van onschatbare waarde. Oude banken worden onderhouden en af en toe wordt er zelfs een nieuwe leugenbank geplaatst.

Zo werd op zaterdag 9 september 2017 een nieuwe bank in het centrum van Medemblik onthuld. De leugenbank werd door de leden van de Harddraverijvereniging Prins Hendrik – ter ere van het 175-jarig bestaan – geschonken. De bank is gemaakt van hardhout en cortenstaal. De ovale zitting biedt ruimte voor ongeveer tien mensen. Onder de zitting staat de naam van de vereniging en de jaartallen 1842 en 2017. Bovenop het middenstuk staat in staal het logo van de Harddraverijvereniging: een renpaard met een pikeur in een sulky.

Het Oude Huizer Bankje

In Huizen werd er in 2016 een nieuwe leugenbank aan de haven (dichtbij de kalkovens) geplaatst. Het familiebedrijf Visser Kaas, van het Huizer Kaas-Gilde, vierde dat jaar zijn 100-jarig bestaan. Bij hun jubileum ontvingen zij het predicaat van Hofleverancier. Om dit te vieren lieten zij een nieuwe leugenbank maken, genaamd het ‘Oude Huizer Bankje’.

Het zitmeubel is een verwijzing naar de oprichter van Visser Kaas: Hendrik Visser. Hij begon in 1896 als visverkoper, die met zijn kar langs de deuren ging om vissen te verkopen. Toen in 1903 de visvangst kleiner werd en er plannen werden gemaakt om de Zuiderzee af te sluiten, besloot Hendrik om ook kaas te gaan verkopen. Vijf generaties later is Visser Kaas uitgegroeid tot een internationaal kaasbedrijf. Het familiebedrijf wilde met dit bankje een ontmoetingsplaats creëren voor ouderen.

Over de kaderand

Soms komt een leugenbank in het nieuws. Zo werd het zitmeubel in IJmuiden verplaatst van de Kop van de Haven naar de kade bij het passagiersschip ‘Koningin Emma’. Dit tot ongenoegen van zijn gebruikers. De bank is namelijk te dicht bij de kaderand neergezet, waardoor er gevaarlijke situaties ontstaan. De oudere mannen, die hier dagelijks een praatje maken, hebben daarom besloten er niet meer op te gaan zitten. Volgens het nieuwsbericht hangen de mannen nu in de buurt van de leugenbank.

Een vaste plek

In Den Oever staat op de Havenkade een overdekt leugenbankje, waar elke ochtend om elf uur dezelfde mannen samenkomen. Ze bespreken het laatste nieuws uit de wereld én uit het dorp. Sommigen praten meer dan anderen, maar er wordt naar elkaar geluisterd. Nieuwe, maar ook oude verhalen doen de ronde. Natuurlijk worden er soms flauwe grappen gemaakt, waar hartelijk om wordt gelachen.

De leugenbank was én is de plek om het laatste nieuws te horen, dat niet in de krant staat.

Auteur: Judith van Amelsvoort

Bronnen:

• Ewoud Sanders, Leugenbankje, Instituut voor de Nederlandse Taal, 2022.
• Wikipedia: Leugenbank, Hangoudere.
• Flessenpost uit Bergen, De geschiedenis van het Leugenbankje.
• Mijn Zuiderzee, De leugenbanken van Enkhuizen, 2021.
• Medemblik Actueel en de IJmuider Courant.
• Visser Kaas – Historie.
• P. Verhagen en L.D. in ’t Veld, Op de Leugenbank – Verhalen van de rivier, 1994.

Publicatiedatum: 07/04/2025