Het Fort verrees als een wit kasteel uit de rivier in het Zuidoostfront van de Stelling, de wallen mooi beplant met populieren. De vergelijking met een wit kasteel heeft na bijna een eeuw aan kracht ingeboet, maar het karakteristieke ronde bouwwerk maakt gezien vanaf de Vecht nog steeds een monumentale indruk. Midden jaren vijftig heeft men geprobeerd het fort op te blazen en zijn de meeste oude remises gesloopt voor een nieuw complex van munitiemagazijnen. De vele kieren, gaten en nissen in de ruïne zijn nu vooral een geliefde plek voor zeldzame vleermuizen, amfibieën, insecten en muurvarens.

Eeuwen militaire geschiedenis

Slechts een korte periode uit haar rijke militaire geschiedenis heeft Fort Uitermeer tot de Stelling van Amsterdam behoord. Het begon allemaal als eenvoudige aarden schans die als gevolg van de Tachtigjarige oorlog in 1589 was opgeworpen. Een kleine eeuw later werd het aangepast tot een aardwerken fort als onderdeel van de Oude Hollandse Waterlinie. Het fort lag strategisch op de plek waar de ‘s Gravelandse Trekvaart uitmondde in de Vecht en diende ter bescherming van de schutsluis die hier lag. In de achttiende eeuw werd op de aarden wal een gebastionneerd front aangelegd. In 1845 werd het ronde bomvrije bouwwerk gerealiseerd dat er nog steeds staat. Aan het eind van de negentiende eeuw werd het ouderwetse torenfort beter bestand gemaakt tegen de krachtiger granaten door een deel van de bovenkant te verwijderen en te vervangen door een meters dikke aarden laag. Ook werd toen de sluis verlegd zodat deze net buiten het fortterrein kwam te liggen. Hierdoor was het wel noodzakelijk om een scherpe bocht aan te leggen in de verder kaarsrechte loop van de ’s GravelandseVaart.

Opgeblazen in vredestijd

Zelfs na deze aanpassingen bleef men weinig vertrouwen houden in de bestendigheid van het oude torenfort. Vanaf 1911 maakte het ministerie van Defensie serieuze plannen voor de herbouw naar het moderne en gangbare model van de overige forten van de Stelling. Door het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog werden deze plannen niet gerealiseerd. Inmiddels waren er een aantal bomvrije remises voor de opslag van geschut en voorraden aangelegd. Na de oorlog worden deze remises gesloopt en de aarden wallen uitgevlakt. Het ministerie van Defensie bouwde midden jaren vijftig een groot magazijncomplex voor de opslag van munitie. Tijdens deze fase heeft men ook het oude torenfort proberen plat te krijgen met een krachtige explosie van binnenuit. Dat is slechts ten dele gelukt. De buitenmuur en aangrenzende wanden staan nog steeds overeind, de rest is opgeblazen. Begin jaren negentig verlaat ook Defensie het terrein en komt aan vierhonderd jaar militaire geschiedenis een eind

Sneeuwklokjes in de zomer

Jac. P. Thijsse had het er al over in zijn album gewijd aan de Vecht uit de beroemde reeks Verkade-albums.  “In het lage land om Uitermeer doen wij ons nog eens te goed aan de reuzenboeketten van Leucojum aestivum, grote sneeuwklokjes die hier de zomer inluiden.” Thijsse had het hier over het reuze zomerklokje, een bijzondere plant die met uitsterven wordt bedreigd. Ze lijken inderdaad op het veel bekendere en veelvoorkomende sneeuwklokje maar zijn een stuk groter en bloeien in het voorjaar. Zomerklokjes gedijen goed in de natte rietoevers en de rietvelden rondom het Fort Uitermeer zitten er vol mee. Natuurmonumenten beheert een aantal van deze rietlanden langs de Vecht. Om de groei van deze bijzondere plant te stimuleren, maait natuurmonumenten de rietvelden al extra vroeg in januari, zodat deze regelmatig onderstromen.

Nieuw leven voor oude ruïne

Het fort is in 1995 aangekocht door de Provincie Noord-Holland. Tussen 2003 en 2006 is het fort geconsolideerd om verder verval tegen te gaan. Er is toen ook een werving en selectieprocedure gestart voor een nieuwe ontwikkelaar en exploitant. De keuze viel op het plan van de Initiatiefgroep Uiteraard Uitermeer. Dit is een roeiploeg van Weespenaren die – geïnspireerd door de woorden van Jac. P. Thijsse – het ‘witte kasteel’ weer nieuw leven willen inblazen.

De eerste fase van de herontwikkeling is inmiddels voltooid. De stichting heeft een restaurant, aanlegsteiger, sloepenhaven en parkeerplaats gerealiseerd. De plofhuisjes (voormalige opslagplaatsen voor munitie) zijn opgeknapt tot onder meer een cultuurtheater, manschappenverblijf en evenementen- en vergaderlocatie. De keerkom is gerestaureerd en er is een informatiepunt gekomen.

Meer informatie

Auteur: Jephta Dullaart (Redactie Oneindig Noord-Holland)

Meer informatie over Fort Uitermeer is te vinden op de volgende websites:

• Hollandse Waterlinies
• Fort Uitermeer

Publicatiedatum: 14/12/2011