Veel gewesten kenden plaatsen van samenkomst van de inwoners uit de dorpen, en soms met de landsheer of zijn vertegenwoordiger. In de Hollandse en Friese landen werd dit ‘werf’ genoemd. De beraadslagingen hadden zowel een justitieel als een bestuurlijk karakter; beide vormen van machtsuitoefening waren vóór 1795 immers niet gescheiden. Op de Kennemer werf werden overigens alleen bestuurlijke zaken behandeld.

De Kennemer Opstand (1273-1274) resulteerde in een erkenning van het recht om een werf te houden, dit in tegenstelling tot andere gewesten onder het grafelijk gezag. De opstand was begonnen als protest tegen de macht van de adel. Maar ook vanwege het gebrek aan autonomie van de dorpen en de oorlogvoering tegen de West-Friezen die veel van de Kennemer dorpsbewoners eisten. Zij waren heervaartplichtig (dienstplichtig). De strijd werd voornamelijk op Kennemer grondgebied uitgevochten. Het resultaat was onder meer een hervorming van de dorpsbesturen. Dit gebeurde door de invoering van de schepenrechtspraak in plaats van het oude buren- en aasdomsrecht – en een erkenning van het werfrecht.

Het is bijzonder dat dit alles niet tot een opstand leidde. Dit kwam waarschijnlijk omdat de dorpsbewoners van oudsher goed georganiseerd waren. Waarschijnlijk hebben zij kans gezien om deze organisatie verder op te bouwen toen het grafelijk gezag in Kennemerland was verzwakt door de steeds weer oplaaiende oorlog tegen de West-Friezen.

Een bijzondere plek in Kennemerland

Een grote voordeel van het houden van bijeenkomsten op de Schepelenberg, was de centrale ligging aan de Herenweg, tussen Haarlem en Alkmaar. Bovendien was het Huldtoneel vanuit elke plaats in Kennemerland per schip bereikbaar.

In 1347 werd het recht door Willem V van Beieren nog eens nadrukkelijk bevestigd. De tekst daarvan, opgenomen in de Generale Privilegien ende Hantvesten van Kennemer-landt ende Kennemer-ghevolgh (Den Haag 1652) geeft op pagina 18 de volgende bepaling weer:

‘Voorts sullen die Kennemers heuren Werf houden / in alle manieren als sy hier voortijdts plagen te doene / ende haer Hantvesten begrijpen. Voorts soo en sullen die Vriesen geenen Werf hebben noch houden; want sy hier voortijdts gheen ghehadt en hebben.’

Jacoba van Beieren

Jacoba van Beieren breidt dit recht in 1426 nog eens sterk uit met een groot deel van het Noorderkwartier (Generale Privilegien p. 39):

‘Een algemeenen Werf: Eerst / dat onse ghemeyne Ondersaten / Buren ende Ghemeynte voorschreven (Kennemerland en Kennemergevolg) / eenen ghemeynen Werf houden sullen moghen / tot wat tijden / dat sy willen / oft wanneer sy ’s doen hebben sullen / met allen den ghenen die sy by hun trecken willen / binnen onsen landen / ende palen van Hollandt geseten / ende met hun wesen / ende in de voorschreven Werve komen willen (…)’

Vervolgens worden door haar de steden Alkmaar, Beverwijk en Edam als partners genoemd. Dit is opmerkelijk, omdat de Kennemer werf op de Schepelenberg juist tot bloei heeft kunnen komen door de grotere autonomie van de dorpen. De dorpen bleven, in tegenstelling tot de steden, met hun stadsrecht onder het bestuur en jurisdictie van de graaf of diens baljuw vallen. Het lijkt op een poging van Jacoba, in haar machtsstrijd, voor een gewestelijke landdag. Of deze uitgebreide werf ooit is gehouden, en of daarvoor dan ook de Schepelenberg is uitgekozen, is niet bekend.

Inhuldigingen op de Schepelenberg

De eerste graaf die op de Schepelenberg werd ingehuldigd was hertog Albrecht van Beieren in 1358. Inhuldigingen werden ten overstaan van Kennemers met eden bekrachtigd. Er zijn geen eerdere inhuldigingen op het Huldtoneel bekend. Willem I werd in 1203 door de Kennemers in de Abdij van Egmond als graaf ingehuldigd. Pas vanaf het midden van de veertiende eeuw werd het gebruikelijk voor graven en ambtsdragers om op de Schepelenberg te overleggen. Vanaf dat moment lieten graven zich ook op deze plek inhuldigen, met als laatst bekende Maximiliaan van Oostenrijk in 1478.

Na de opstand van het Kennemer Kaas- en Broodvolk in 1491-1492 werd een jaar later de privileges van de Kennemers verbeurd verklaard. De tijd was voorbij dat de Kennemers op de Schepelenberg overlegden met de landsheer. Nadat de privileges terug waren gegeven, keerde het oude gebruik niet terug. Latere landsheren voor Holland werden voortaan ingehuldigd in Den Haag.

Het Huldtoneel op de kaart

Daarmee verdwijnt de Schepelenberg letterlijk uit beeld. Bijna op geen enkele historische kaart vóór 1800 staat de plek aangegeven; alleen Noorddorp en De Vlotter vielen de kaarttekenaars op. Een uitzondering is een anonieme zeventiende-eeuwse kaart waarop twee curieuze rondjes bij Noorddorp staan, echter zonder nadere aanduiding. Het kunnen ook gewoon twee ronde nolletjes (kleine verhogingen in het terrein) zijn geweest.

Op een topografische kaart uit 1876-1877 geeft het ‘Gedenkteeken / Het Huldtoneel’ aan. Toen was ook de mythevorming al begonnen, en werden de Cananefaten met op het schild gehesen hoofdmannen er met de haren bijgesleept. Maar die hebben hier nooit gewoond, terwijl de konijnen die zij zouden hebben ‘gevat’ pas omstreeks 1200 vanuit Spanje zijn komen binnenhuppelen.

Tekst: Museum Het Sterkenhuis, geredigeerd door de redactie Oneindig Noord-Holland

Bron: A.J. Allan, Het Kennemer landrecht van 1274 tot het begin van de Republiek, Den Haag 2005.

In 2024 presenteert Oneindig Noord-Holland de rijke geschiedenis van de Herenweg tussen Castricum en Schoorl. In samenwerking met Museum Het Sterkenhuis, Huys Egmont en vier historische verenigingen is de oude weg nieuw leven ingeblazen met een tentoonstelling en fietsroute langs historische en natuurlijke plekken. Op onze themapagina Herenweg lees je de verhalen bij de plaatsen. Stap in de voetsporen van missionarissen, edelen, krijgslieden en kooplui, bollenboeren en toeristen en reis met ons mee langs deze belangrijke verbindingsweg aan de Noord-Hollandse kust.

Publicatiedatum: 15/04/2024