Fort bij Veldhuis is één van de forten van de Stelling van Amsterdam. Tussen 1880-1920 werd rondom Amsterdam een bijzonder verdedigingswerk van forten, batterijen, dijken en sluizen aangelegd. Militairen konden de toegang tot de hoofdstad blokkeren door de omliggende gebieden onder water te zetten. Tot de uitvinding van nieuwe militaire technieken en de komst van het vliegtuig bleef Amsterdam zo beschermd tegen invallen van vijanden. Ondanks dat de Stelling van Amsterdam nooit als geheel in werking is getreden, is het een belangrijk militair monument. Sinds 1996 staat de Stelling op de Werelderfgoedlijst van UNESCO en vanaf juli 2021 maakt het samen met de Nieuwe Hollandse Waterlinie onderdeel uit van het werelderfgoed Hollandse Waterlinies .

De zwakke schakel van de Stelling

Het Noordwestfront was het meest kwetsbare gedeelte van de Stelling van Amsterdam. Vlakbij lagen hoge duingronden, waardoor er in tijden van oorlog maar een kleine strook land onder water gezet kon worden om de vijand op afstand te houden. Daarom bouwde het ministerie van Oorlog hier in 1897 als eerste betonnen forten. De bouw zou eigenlijk eerder starten, maar werd stilgelegd door de uitvinding van de brisantgranaat . Deze moderne granaat had zoveel explosieve kracht, dat de bakstenen forten die oorspronkelijk op deze plek zouden komen te weinig bescherming konden bieden.

Vanaf 1897 begon men met de bouw van het Fort bij Veldhuis. Vier jaar eerder was de grond van het fortterrein al verstevigd met zand uit de duinen. Het duurde een aantal jaren voordat dit zand voldoende was ingeklonken om er een zwaar betonnen fort op te kunnen plaatsen. Om te voorkomen dat de fortgebouwen zouden verzakken, werden er honderden heipalen in de grond geslagen. Daarna konden de betonnen muren en plafonds met behulp van houten mallen worden gestort. De andere forten van het Noordwestfront volgden in de jaren 1900-1903.

Duits licht en Amerikaanse brokstukken

Zoals veel stellingforten werd het Fort bij Veldhuis tijdens de Tweede Wereldoorlog bezet door Duitse soldaten. Zij bouwden een zoeklichtremise in de buitenste verdedigingswal van het fort en een opstelling ervoor op het dak: een betonnen bunker waarin zoeklichten werden opgesteld. Hiermee kon een gebied van grote afstand verlicht worden, wat handig was om in het donker vijandelijke vliegtuigen te herkennen. Naast deze zoeklichtremise zijn er op het fortterrein ook restanten van een militair vliegtuig uit de Tweede Wereldoorlog te vinden.

Op 10 februari 1944 stortte een Amerikaanse B-17-bommenwerper in Heemskerk neer. De brokstukken van dit militaire vliegtuig vielen rondom boerderij Veldhuis. Een van de piloten overleefde de crash dankzij zijn parachute. Hij werd door de Duitse bezetter gevangengezet in het Fort bij Veldhuis. Bijna vijftig jaar later keerde deze piloot terug naar het fort. Hij wist nog precies aan te wijzen in welk vertrek en in welke hoek hij gelegen had. Vooral het gebrek aan slaap stond hem nog scherp voor de geest. Het staal op de schoenzolen van de Duitse soldaten veroorzaakte zo’n kabaal, dat slapen haast onmogelijk was.

Bewaringskamp na de Tweede Wereldoorlog

Na de Tweede Wereldoorlog werd het fort opnieuw gebruikt als gevangenis, maar dan voor mensen die de Duitse bezetter hadden gesteund. Tot september 1947 werden NSB’ers en andere ‘foute Nederlanders’ op het fort gevangengezet. Meerdere forten, vooral in het noorden van de Stelling, werden na de oorlog voor dit doel gebruikt. Vaak zijn hier nog sporen van terug te vinden in de fortgebouwen, zoals omgebouwde cellen. Bij het Fort bij Veldhuis zijn de tralies voor de buitenramen een overblijfsel van deze tijd, net als het losstaande keukengebouw op het fortterrein. Hier werd eten voor zowel de gevangenen op het Fort bij Veldhuis als het Fort aan de St. Aagtendijk en Fort Zuidwijkermeer bereid.

Luchtoorlog Museum

Oorspronkelijk werd het Fort bij Veldhuis gebouwd in een weids open landschap. Ondanks dat Beverwijk en Heemskerk sterk groeiden, is er in het landschap ten oosten van het fort weinig veranderd. Samen met het natuurgebied langs de Genieweg vormt het fort een groene oase aan de rand van Heemskerk, die populair is onder wandelaars en fietsers. Van de oorspronkelijke inrichting van het fort is weinig bewaard gebleven. Veel onderdelen van het interieur zijn in de loop der jaren verwijderd. Zelfs de originele stalen deuren, waarmee alle vertrekken van buiten werden afgesloten.

Sinds 1989 biedt het fort onderdak aan het Luchtoorlogmuseum van de stichting Aircraft Recovery Group 1940-1945. Deze organisatie doet onderzoek naar verongelukte gevechtsvliegtuigen en hun bemanning. In Noord-Holland zijn tijdens de Tweede Wereldoorlog zo’n 350 vliegtuigen neergestort, zowel van de geallieerden als de Duitse bezetter. In de voormalige slaapvertrekken en wachtlokalen van het fort zijn brokstukken van gecrashte gevechtsvliegtuigen tentoongesteld. Daarnaast staan er in vitrines honderden objecten opgesteld die te maken hebben met de luchtoorlog in de jaren ’40-’45. Aan het plafond bungelen vele modelvliegtuigjes. Tussen mei en oktober is het museum elke zondag open voor publiek.

Tekst: Jephta Dullaart (2012). In 2024 herzien door de redactie van Oneindig Noord-Holland.

Meer informatie

Meer informatie over het Fort bij Veldhuis is te vinden op de volgende websites:

• Stichting Aircraft Recovery Group 1940-1945
• Landschap Noord-Holland
• UNESCO Werelderfgoed Hollandse Waterlinies
• Stelling van Amsterdam, een stadsmuur van water

Publicatiedatum: 26/04/2024