Grotendeels door vrijwilligers die bijgestaan werden door Amsterdamse daklozen voor wie het opknappen van het fort onderdeel was van hun werktraject. Zij komen ieder jaar terug als dank voor hun gedane arbeid. In 2013 werd aan de functie van het fort de opvang voor onbehuisden met een psychiatrische beperking toegevoegd.

Posten van Krayenhoff

Voordat de Stelling van Amsterdam werd aangelegd, kende Amsterdam al een eerdere verdedigingsgordel. Op de plek van het huidige Fort bij Penningsveer kwam in 1799 een versterkt aardwerk als onderdeel van de ‘Linie van Noord-Holland’. In dat jaar viel een Engels-Russisch leger Noord-Holland binnen om het Frans-Bataafse gezag om ver te werpen. De in allerijl opgeworpen verdedigingslinie hield stand, maar benadrukte ook dat de verdediging rondom de hoofdstad aan verbetering toe was. Cornelis Krayenhoff kreeg de opdracht om een permanente linie rondom Amsterdam te ontwerpen die door middel van inundaties en aarden werken de stad onbereikbaar moest maken voor een vijandelijk leger. Er kwamen zo’n 45 objecten die bekend stonden als de ‘Posten van Krayenhoff’. Bij Penningsveer kwam Post 2, een verbetering van het bestaande aardwerk uit 1799. Een klein aantal van de Posten van Krayenhoff werd later opgenomen in de Stelling van Amsterdam, waaronder de post bij Penningsveer.

De Oude Haarlemmerweg

Fort bij Penningsveer maakte deel uit van de ‘Positie bij de Liede’ . Deze positie lag aan de oostkant van Haarlem tussen de middeleeuwse Veer- en Waarderpolder en het riviertje De Liede in. De polders waren destijds nog onbebouwd. De Positie bestond uit de forten Penningsveer, bij de Liebrug en bij De Liede, een liniewal, batterijen en inundatiesluizen. Ter hoogte van het buurschap Penningsveer verrees rond 1900 het fort zoals wij dat nu kennen. Het werd hier gebouwdom het acces, dat gevormd werd door de Oude Haarlemmerweg, af te sluiten.

De Oude Haarlemmerweg was, voordat de Haarlemmertrekvaart met naastliggende straatweg was aangelegd (1631), de enige landverbinding tussen Haarlem en Amsterdam. Deze verbinding liep vanaf de Haarlemse Spaarnwouderpoort via Penningsveer, Spaarnwoude, Halfweg en Sloterdijk naar de Haarlemmerpoort aan de westzijde van Amsterdam. Voor verbinding tussen de twee steden was de Oude Haarlemmerweg aan het eind van de negentiende eeuw niet meer van belang, maar de hoger gelegen stukken boden de vijand een toegangsweg door de inundatievelden van de Waarderpolder. Het meeste verkeer tussen Haarlem en Amsterdam liep in die dagen via de zuidelijk gelegen Amsterdamse Vaartweg/Haarlemmerweg en uiteraard de spoorlijn die hier parallel aan liep. Ter verdediging van dit acces werd het Fort bij de Liebrug aangelegd.

Afwijkende aspecten

Op de plek van de aarden batterij van de Posten van Krayenhoff werd tussen 1897 en 1901 het betonnen Fort bij Penningsveer gebouwd. Naast bewaking van de Oude Haarlemmerweg diende het fort ook de belangrijke inundatiesluizen aan de overkant van de Liede te verdedigen. Hiermee konden de Veer- en Waarderpolder onderwater worden gezet ten tijde van oorlog. Twee aspecten vallen op aan het fort. Ten eerste het afwijkende interieur. Dit bestaande uit met hout en plavuizen belegde vloeren, de talrijke houten tussenwanden en panelen in de vertrekken. Ten tweede de houten fortwachterswoning. Bijzonder is dat deze fortwachterswoning als enige een naar voren springende middenpartij aan de noordzijde heeft, als toevoeging aan de gebruikelijke rechthoek. Een ander opvallend element zijn de betraliede ramen, dat men overigens bij meer forten tegenkomt. Dit is een restant uit de tijd dat het fort werd gebruikt als bewaringskamp voor ‘foute Nederlanders’ net na de Tweede Wereldoorlog.

Bewaringskamp voor collaborateurs

Een aantal Stellingforten zijn na de Tweede Wereldoorlog gebruikt als gevangenis voor N.S.B.-ers of andere Nederlanders die tijdens de oorlog aan de zijde van de Duitsers hadden gestaan. De meeste van deze forten lagen ten noorden van Amsterdam, met uitzondering van Penningsveer en Fort bij Hoofddorp.Van 11 november 1946 tot 29 februari 1948 zaten zo’n 225 personen in hechtenis op “Kamp Fort Penningsveer”. Als laatste van alle bewaringkampen werd Penningsveer opgeheven. Uit de verklaringen van een ex-gevangene blijkt hoe zwaar de omstandigheden op het fort waren. Nimmer in zijn leven zag hij mensen slechter en onrechtvaardiger met elkaar omgaan dan tijdens zijn internering op het fort.

Jeugdwerk redt fort

Tussen 1950 en 1980 gebruikte het ministerie van Defensie het fort als opslag van springstoffen en munitie. Tijdens een fietstochtje door recreatiegebied Spaarnwoude viel het oog van een medewerker van het Amsterdamse Bureau Jeugdwerk op het leegstaande fort. Hij zag deze locatie, te midden van het groen van recreatiegebied Spaarnwoude, als ideaal buitenverblijf voor Amsterdamse probleemjongeren om aan de hectiek van de stad te kunnen ontsnappen. Maar eerst diende het fort, dat een bouwval was geworden zonder water, gas en licht gerenoveerd te worden. Een groep vrijwilligers nam deze klus voortvarend ter hand en ontving van diverse fondsen en particulieren de benodigde financiën. Groepen dak- en thuislozen stonden de vrijwilligers bij in de renovatie van het fort, als onderdeel van een re-integratie-project. In de afgelopen 10 jaar is het fort omgetoverd tot een accommodatie voor groepsactiviteiten en overnachtingen. Het fort is vooral bestemd voor jongeren die, sociaal gezien, extra steun kunnen gebruiken. Zo keren de dak- en thuislozen die geholpen hebben het fort op te knappen jaarlijks terug om te genieten van een korte vakantie. In de vertrekken waar zij ooit ijverig hebben staan klussen, kunnen zij nu ontspannen.

HVO-Querido

Een gedeelte van het fort is sinds januari 2013 in gebruik genomen door de stichting HVO-Querido, een organisatie die hulp biedt aan onbehuisden met een psychiatrische beperking of met sociaal-economische problemen. De stichting gaat deze ruimtes inzetten voor maatschappelijke opvang, woonbegeleiding en dagactiviteiten voor mensen die dat nodig hebben.

In 2022 is Fort bij Penningsveer, inclusief fortgebouw met verdedigingswal, fortgracht, fortwachterswoning en een loods, door het Rijksvastgoedbedrijf in verkoop middels openbare inschrijving gegaan op Biedboek. Het fort is inmiddels verkocht aan het bedrijf Ruimtetijd en er zijn plannen in ontwikkeling om het verder te ontwikkelen.

Tekst: Jephta Dullaart (Redactie Oneindig Noord-Holland)

Meer informatie

Meer informatie over Fort bij Penningsveer kunt u vinden op de volgende websites:

• Stichting Fort Penningsveer
• Hollandse Waterlinies

Publicatiedatum: 17/12/2012