Fort bij Penningsveer is één van de forten van de Stelling van Amsterdam. Tussen 1880-1920 werd rondom Amsterdam een bijzonder verdedigingswerk van forten, batterijen, dijken en sluizen aangelegd. Militairen konden de toegang tot de hoofdstad blokkeren door de omliggende gebieden onder water te zetten. Tot de uitvinding van nieuwe militaire technieken en de komst van het vliegtuig bleef Amsterdam zo beschermd tegen invallen van vijanden. Ondanks dat de Stelling van Amsterdam nooit in zijn geheel in werking is getreden, is het een belangrijk militair monument. Sinds 1996 staat de Stelling op de Werelderfgoedlijst van UNESCO en vanaf juli 2021 maakt het samen met de Nieuwe Hollandse Waterlinie onderdeel uit van het werelderfgoed Hollandse Waterlinies .

Posten van Krayenhoff

Voordat de Stelling van Amsterdam werd aangelegd, waren er al eerder waterlinies rond Amsterdam gebouwd. Zo was de plek waar het Fort bij Penningsveer nu staat onderdeel van de  Linie van Noord-Holland . Deze waterlinie werd in 1799 met grote haast opgezet om Noord-Holland te beschermen tegen een Engels-Russische inval. Op de plek van het huidige fortterrein kwam een versterkt aardwerk . De tijdelijke verdedigingslinie hield stand, maar liet ook zien dat de verdediging rondom de hoofdstad nodig was.

Militair ingenieur Cornelis Krayenhoff (1758-1840) kreeg de opdracht om een permanente linie rondom Amsterdam te ontwerpen. Door omliggende gebieden onder water te zetten moest de stad onbereikbaar gemaakt kunnen worden voor vijandelijk troepen. Krayenhoff stelde een verdedigingswerk op van 45 posten: de zogenaamde Posten van Krayenhoff . Vrijwel alle posten werden voorzien van verdedigingswallen en grachten . Bij Penningsveer kwam Post 2, een verbetering van het bestaande aardwerk uit 1799. Samen met een klein aantal andere posten werd deze de locatie later hergebruikt voor de Stelling van Amsterdam. Op de plek van het aardwerk werd tussen 1894 en 1901 het Fort bij Penningsveer gebouwd.

De Oude Haarlemmerweg

Binnen de Stelling van Amsterdam maakte het Fort bij Penningsveer deel uit van de ‘Positie bij de Liede’. Dit was een groep van forten, batterijen , sluizen en een liniewal waar ook het Fort bij de Liebrug en het Fort aan de Liede onderdeel van waren. Deze positie lag aan de oostkant van Haarlem, achter de middeleeuwse Veer- en Waarderpolder en het riviertje De Liede. De twee polders waren destijds nog onbebouwd. Het Fort bij Penningsveer had ook tot taak om de sluizen in de Liede te verdedigen, waarmee de polders in oorlogstijd onder water gezet konden worden. Ook moest het fort een zwak punt in de verdediging, gevormd door de Oude Haarlemmerweg, afsluiten.

Voordat de Haarlemmertrekvaart en de naastgelegen straatweg in 1631 werden aangelegd, was de Oude Haarlemmerweg de enige landverbinding tussen Haarlem en Amsterdam. Deze weg liep vanaf de Haarlemse Spaarnwouderpoort via Penningsveer, Spaarnwoude, Halfweg en Sloterdijk naar de Haarlemmerpoort aan de westzijde van Amsterdam. Als route tussen de twee steden was de Oude Haarlemmerweg aan het eind van de negentiende eeuw niet meer van belang. Het meeste verkeer liep inmiddels via de Amsterdamse Vaartweg/Haarlemmerweg en de spoorlijn die hier parallel aan liep. Wel vormden de hoger gelegen delen van de Oude Haarlemmerweg een toegangsweg door de Waarderpolder wanneer de Stelling in werking trad.

Een luxueus fort

Het betonnen Fort bij Penningsveer was in 1901 voltooid en heeft een aantal opvallende kenmerken. Allereerst is het interieur luxueuzer dan dat van andere stellingforten. Het fort kreeg bijvoorbeeld houten vloertegels en vele houten tussenwanden en panelen in de vertrekken. Ten tweede heeft de houten fortwachterswoning een opvallend ontwerp. Waar de meeste exemplaren binnen de Stelling van Amsterdam een rechthoekige omtrek hebben, heeft de fortwachterswoning op het Fort bij Penningsveer een naar voren springende middenpartij aan de noordzijde.

Gevangenis voor ‘foute Nederlanders’

De tralies die nu voor de ramen zitten, zijn na de Tweede Wereldoorlog toegevoegd. Net als een aantal andere stellingforten is het Fort bij Penningsveer na de Tweede Wereldoorlog gebruikt als gevangenis voor NSB’ers en andere Nederlanders die aan de zijde van de Duitsers hadden gestaan. Van 11 november 1946 tot 29 februari 1948 zaten zo’n 225 personen geïnterneerd op ’Kamp Fort Penningsveer’. Dit kamp werd als laatste van alle bewaringkampen opgeheven. Uit de verklaringen van een ex-gevangene blijkt hoe zwaar de omstandigheden op het fort waren. Nadat hij vrijkwam verklaarde deze gevangene dat hij nooit in zijn leven mensen slechter of onrechtvaardiger met elkaar had zien omgaan.

Jeugdwerk redt fort

Tussen 1950 en 1980 gebruikte het ministerie van Defensie het fort als opslag voor springstoffen en munitie. Als een van de eerste stellingforten kreeg het Fort bij Penningsveer een niet-militaire bestemming. In 1985 kwam het fort in handen van Stichting Fort Penningsveer, die het wilde gebruiken als buitenverblijf voor hulpbehoevende Amsterdamse jongeren. Het fort verkeerde op dat moment in slechte staat en beschikte zelfs niet over gas, water en licht. Met behulp van een groep vrijwilligers én Amsterdamse dak- en thuislozen werd het fort opgeknapt. Nadat de renovatie voltooid was, mochten zij jaarlijks terugkeren om op het fort te genieten van een korte vakantie.

Tot 2022 werd het fort gebruikt als buitenverblijf met een maatschappelijke doelstelling. Stichting Fort Penningsveer verhuurde hier groepsaccommodaties, met name aan mensen die extra ondersteuning nodig hadden. De fortwachterswoning, loods en enkele ruimten in het fortgebouw werden voor dit doel verhuurd. Stichting HVO-Querido, een organisatie die hulp biedt aan daklozen met een psychiatrische beperking of met sociaal-economische problemen, gebruikte een deel van het fort voor maatschappelijke opvang en woonbegeleiding.

Creatief laboratorium

In 2022 is het Fort bij Penningsveer door het Rijksvastgoedbedrijf verkocht aan Ruimtetijd B.V. Dit bedrijf wil het fortterrein ontwikkelen tot een landgoed waar kunstenaars, creatieve makers en jongeren samen kunnen werken aan projecten. In de noordvleugel van het fort is al een atelier gebouwd waar gewerkt wordt aan onder andere tentoonstellingen, theaterproducties en installaties.

Tekst: Jephta Dullaart (2012). In 2024 herzien door de redactie van Oneindig Noord-Holland.

Meer informatie

Meer informatie over het Fort bij Penningsveer is te vinden op de volgende websites:

• Fort Ruimtetijd
• Stichting Fort Penningsveer
• UNESCO Werelderfgoed Hollandse Waterlinies
• Stelling van Amsterdam, een stadsmuur van water

Publicatiedatum: 05/04/2024