Het Fort bij de Liebrug is één van de forten van de Stelling van Amsterdam. Tussen 1881-1919 werd rondom Amsterdam een bijzonder verdedigingswerk van forten, batterijen, dijken en sluizen aangelegd. Militairen konden de toegang tot de hoofdstad blokkeren door de omliggende gebieden onder water te zetten. Tot de uitvinding van nieuwe militaire technieken en de komst van het vliegtuig bleef Amsterdam zo beschermd tegen invallen van vijanden. Ondanks dat de Stelling van Amsterdam als geheel nooit in werking is getreden, is het een belangrijk militair monument. Sinds 1996 staat de Stelling op de Werelderfgoedlijst van UNESCO en vanaf juli 2021 maakt het samen met de Nieuwe Hollandse Waterlinie onderdeel uit van het werelderfgoed Hollandse Waterlinies .

Hoewel het Fort bij de Liebrug pal naast een druk spoor ligt, zullen veel treinreizigers zich niet realiseren dat zij langs UNESCO Werelderfgoed razen. Naast het fort ligt de zeventiende-eeuwse trekvaart tussen Haarlem en Amsterdam. Zowel de spoorlijn als de trekvaart bood de vijand een doorgangsweg om Amsterdam te bereiken. Aan het fort de taak om beide kwetsbare punten in de verdediging, zogenaamde accessen , af te sluiten.

Een asymmetrisch ontwerp

Net als bij het naburige Fort bij Penningsveer, stond 200-270 m zuidelijker aan de weg al een aarden batterij . Deze behoorde tot de Posten van Krayenhoff , een negentiende-eeuwse voorganger van de Stelling van Amsterdam. Het huidige fortterrein werd aangelegd in 1886 en van moderne betonnen gebouwen voorzien tussen 1898 en 1900. Opmerkelijk is dat het fort geen eigen fortgracht heeft, maar in het riviertje De Liede is aangelegd. Met een bezetting van 159 man behoorde het fort tot de kleinere forten van de Stelling.

De hoofdindeling van het Fort bij de Liebrug wijkt op een aantal punten af van andere vroege stellingforten. Zo verschillen de keelkazematten van grootte. De kazemat aan de zuidkant is zwaarder uitgevoerd (voor geschut) dan die aan de noordkant (voor mitrailleurs ). Ook knikt de zuidelijke zijvleugel sterker naar achteren dan gebruikelijk en heeft de noordkant helemaal geen zijvleugel. Het fort was om twee redenen op het zuiden georiënteerd. Vanuit die richting kon de spoorlijn beter onder vuur genomen worden, en kon ook het nabijgelegen Fort bij Vijfhuizen met flankerend vuur worden ondersteund.

Drie forten op een kluitje

Tussen het Fort bij de Liebrug en het Fort aan de Liede ligt nog een klein restant van een aarden verdedigingswal die vroeger de drie forten van de Positie bij de Liede verbond. Door het grillige verloop van het riviertje De Liede, de beperkte mogelijkheden om het gebied rondom Haarlem in oorlogstijd te overstromen en het relatief hoge aantal kwetsbare doorgangen, kwamen de drie forten op korte afstand van elkaar te staan. De verdediging werd versterkt door geschutsopstellingen in de liniewal . Halverwege de wal kwam een betonnen batterij waar verplaatsbaar geschut kon worden opgesteld. De batterij is tegenwoordig nauwelijks meer zichtbaar en gaat bijna geheel onder een grondlaag verscholen. Achter de liniewal liep een gedekte verbindingsweg , waarover het transport van manschappen en materieel ongezien kon plaatsvinden.

Opslagplaats voor levensmiddelen

Van juni 1946 tot oktober 1948 deed het fort dienst als opslagplaats voor levensmiddelen voor onderdelen van het Nederlandse leger in Noord-Holland. Ook was het Regiment Uitrusting Troepen, dat over de bevoorrading van het leger ging, er gevestigd. De koele temperaturen in het betonnen fort maakten het tot een geschikte locatie voor de opslag van levensmiddelen. Onder meer kaas, fruit, wintergroente, margarine, vet, meel, zout, suiker, stroop en jam werden vanuit het fort door de provincie verspreid. Dagverse producten als melk, brood en vleeswaren brachten lokale boeren gewoonlijk rechtstreeks naar de legeronderdelen, zonder tussenkomst van het Regiment Uitrusting Troepen. Houdbare producten als sigaren, sigaretten, tabak, chocolade en luxe koek werden wel door het regiment verdeeld. In de jaren na de Tweede Wereldoorlog waren deze producten nog gerantsoeneerd en voor de meeste burgers een ware traktatie. Soldaten maakten destijds een goede beurt door zulke versnaperingen aan familie en geliefden uit te delen.

‘Fort Knox’

Vanaf midden jaren 1970 gebruikte waardetransportbedrijf Brink’s het fort als gelddepot. De oude ophaalbrug is toen vervangen door een stevige dam , zodat ook zware transportwagens het fort op konden rijden. Van binnen is het fort behoorlijk aangepast om het geschikt te maken voor de opslag van waardevolle goederen. Naast geld werden er voornamelijk ruwe diamanten, kunstwerken, blanco bankpassen en originele muziekopnamen van platenmaatschappij Sony opgeslagen.

Door deze nieuwe functie kreeg het fort de bijnaam ‘Fort Knox’, een verwijzing naar de beroemde legerpost in Kentucky waar een groot deel van de nationale goudvoorraad van de Verenigde Staten is opgeslagen. Het echte Fort Knox staat bekend als een van de best bewaakte gebouwen ter wereld. Dat kan van het Fort aan de Liebrug niet meer gezegd worden, sinds de geldtransporteur in 2003 naar een andere locatie verhuisde. Tegenwoordig wordt het fort verhuurd aan verschillende kleinere bedrijven, waaronder een wijnimporteur en een ruitersportbedrijf. Bezoekers kunnen het fortterrein gemakkelijk op.

Sinds 2018 is Stadsherstel eigenaar van het fort. Het fort wordt momenteel teruggebracht in de oorspronkelijke staat en toegankelijk gemaakt voor een groter publiek.

Tekst: Jephta Dullaart (2012). In 2024 herzien door Oneindig Noord-Holland.

Meer informatie

Meer informatie over Fort bij de Liebrug is te vinden op de volgende websites:

• Stadsherstel Amsterdam
• UNESCO Werelderfgoed Hollandse Waterlinies
• Stelling van Amsterdam, een stadsmuur van water

Publicatiedatum: 08/03/2024