Fort bezuiden Spaarndam is één van de forten van de Stelling van Amsterdam. Tussen 1880-1920 werd rondom Amsterdam een bijzonder verdedigingswerk van forten, batterijen, dijken en sluizen aangelegd. Militairen konden de toegang tot de hoofdstad blokkeren door de omliggende gebieden onder water te zetten. Tot de uitvinding van nieuwe militaire technieken en de komst van het vliegtuig bleef Amsterdam zo beschermd tegen invallen van vijanden. Ondanks dat de Stelling van Amsterdam nooit als geheel in werking is getreden, is het een belangrijk militair monument. Sinds 1996 staat de Stelling op de Werelderfgoedlijst van UNESCO en vanaf juli 2021 maakt het samen met de Nieuwe Hollandse Waterlinie onderdeel uit van het werelderfgoed Hollandse Waterlinies .

Positie van Spaarndam

Binnen de Stelling van Amsterdam was het Westfront één van de meest kwetsbare delen. Dit front lag tussen Spaarndam en de duinen van de Noordzeekust, waar maar een kleine strook land onder water gezet kon worden. Om de toegang naar Amsterdam af te sluiten, werd de Positie bij Spaarndam aangelegd, die bestond uit het Fort benoorden Spaarndam, het Fort bezuiden Spaarndam, een verdedigingswal en twee batterijen waar geschut werd opgesteld. De Positie bij Spaarndam verdedigde zowel de sluizencomplexen van Spaarndam als de Velserdijk en de Slaperdijk. Vanuit de forten moest worden voorkomen dat de vijand over deze twee dijken binnendrong.

Het Fort bezuiden Spaarndam werd bijna gelijktijdig gebouwd met het Fort benoorden Spaarndam. In 1884 werden de aardwerken op het fortterrein aangelegd. Rondom werd er een gracht gegraven die de vijand op afstand moest houden. In 1901 werd het bomvrije hoofdgebouw voltooid, dat dankzij dikke muren en plafonds bescherming bood tegen zwaar vuur. De twee forten bij Spaarndam behoren tot de eerste forten die van cementbeton gemaakt zijn. Oudere betonnen forten hadden vaak kalk als bindmiddel. Cement is aanzienlijk sterker dan kalk, en kon daardoor beter weerstand bieden tegen vijandelijk vuur. Ook was cementbeton minder gevoelig voor slijtage door wind en regen.

Zware bewapening

Omdat er minder wegen en water te verdedigen waren, is het Fort bezuiden Spaarndam een stuk kleiner dan het Fort benoorden Spaarndam. Beide forten hebben vrijwel dezelfde bewapening en zouden beide een voorlopige bezetting van 177 manschappen krijgen. Indien nodig kon de bezetting van Fort benoorden Spaarndam verhoogd worden naar 288.

In de zuidelijke keelkazemat stonden twee 7cm-kanonnen. De noordelijke keelkazemat kreeg twee kleinere 6cm-kanonnen, omdat het Fort benoorden Spaarndam relatief dichtbij lag. De voorzijde kon worden verdedigd met twee 6cm-snelvuurkanonnen , die opgesteld stonden in hefkoepels . Deze koepels konden omhoog en omlaag bewegen. Wanneer de kanonnen niet werden gebruikt, bleven zij dankzij de koepel beschermd tegen vijandelijk vuur. In de Tweede Wereldoorlog zijn de koepels opgeblazen door de Duitse bezetter, die het staal wilde gebruiken voor de oorlogsindustrie.

Kunst op het fort

Op diverse plaatsen in het fort zijn muurschilderingen aangebracht. Zo is in de zuidelijke keelkazemat een panorama van het schootsveld te zien. Daarboven is een tabel gemaakt met de afstanden tot een aantal locaties in de omgeving. Bijzonder zijn ook de muurschilderingen van Louis Kortenhorst, een tekenonderwijzer die tijdens de Eerste Wereldoorlog op het fort verbleef. Samen met Adriaan Brouwer maakte hij in de kantine zeven kopieën van schilderijen in het Rijksmuseum, waaronder werken van Jan Steen en Pieter Aertsen. Onderaan één van de schilderingen is te lezen: ‘deze kantine is versierd door L. A. Kortenhorst en C. van het Sch…’. Helaas is de naam van de derde schilder niet bekend.

Verboden kringen

Het is bijzonder dat een militair landschap als de Stelling van Amsterdam zo goed bewaard is gebleven. Dit is voor een deel te danken aan de Kringenwet van 1853. Deze wet bepaalde wat er gebouwd mocht worden in een straal van 300, 600 en 1000 meter rondom een fort – de zogenaamde 'verboden kringen' . In de binnenste kring mochten alleen bouwwerken van brandbaar materiaal, zoals hout, worden geplaatst, die zo nodig makkelijk konden worden afgebroken. Dit is de reden dat veel opslagloodsen en fortwachterswoningen van hout waren. Zelfs voor het planten van bomen en heggen was een vergunning nodig.

Gebouwen in de middelste kring mochten alleen een fundament, schoorsteen en dakbedekking van steen hebben. De overige gedeeltes moesten van brandbaar materiaal zijn. In de buitenste kring kon vrij gebouwd worden, maar in oorlogstijd mocht het leger alle bouwwerken afbreken. Zo hadden de verdedigingswerken overal een vrij schootsveld en kon de vijand zich tijdens een invasie niet verschuilen. Ook wegen mochten niet zomaar aangelegd of aangepast worden. Aan de rand van het Haarlemse Vondelkwartier is de invloed van de verboden kringen van het Fort bezuiden Spaarndam nog steeds zichtbaar. Om de verboden kringen niet te kruisen, loopt de Vondelweg hier in een bocht naar buiten toe, in plaats van rechtdoor.

Nationaal Landschap

De Kringenwet is pas in 1963 afgeschaft, lang nadat de verboden kringen hun functie hadden verloren. Dankzij deze wet zijn veel gebieden rondom Amsterdam nauwelijks bebouwd. Het ministerie van Oorlog had zo tot ver na de Tweede Wereldoorlog een belangrijke invloed op de ruimtelijke ordening rondom de hoofdstad. Veel gebieden binnen de voormalige hoofdverdedigingslijn zijn in de jaren 1970 en 1980 ingericht als recreatiegebied, zoals Spaarnwoude. De landschapszone rond Spaarnwoude en Haarlemmerliede is erg geliefd bij fietsers, wandelaars en liefhebbers van waterrecreatie.

Restauratie en herbestemming

Tot begin jaren 1980 is het Fort bezuiden Spaarndam door het ministerie van Defensie gebruikt als opslagplaats voor munitie. Daarna stond het fort een aantal jaren leeg. Mede dankzij bewoners van Spaarndam is het fort in 1999 gerestaureerd. Toen is ook de oude toegangsbrug opnieuw gebouwd. In de centrale hal van het fort zijn wisselende tentoonstellingen te zien. Een deel van het fortgebouw wordt gebruikt door bedrijven, waaronder een kinderdagverblijf. Ook worden enkele ruimtes verhuurd voor evenementen. Het fort heeft een café met een terras aan het meer De Mooie Nel, waar ook gevaren kan worden. Het gebouw is in eigendom van recreatieschap Spaarnwoude.

Tekst: Jephta Dullaart (2012). In 2024 herzien door de redactie van Oneindig Noord-Holland.

Meer informatie

Meer informatie over het Fort bezuiden Spaarndam is te vinden op de volgende websites:

• Fort-Zuid
• UNESCO Werelderfgoed Hollandse Waterlinies
• Stelling van Amsterdam, een stadsmuur van water

Publicatiedatum: 31/05/2024