Het Fort bezuiden Spaarndam behoorde, evenals het ‘buurfort’ Benoorden Spaarndam tot de eerste reeks forten met nieuwe constructies van betoncement waarmee men tussen 1897 en 1905 de draad weer oppakte. Het zuidelijke fort werd een stuk kleiner dan het noordelijke en bood slechts aan 177 soldaten en officieren onderdak. Men verwachtte immers uit het noordwesten een vijandelijke inval van een buitenlands leger. Bovendien was de kazerne in Haarlem dichtbij.

Naast de fraaie locatie aan het meertje “de Mooie Nel” behoren de bijzondere wandschilderingen in de kantine en de panoramaschets van het schootsveld in de keelkazemat tot de onderscheidende aspecten van dit fort. We weten zelfs welke soldaat hier zijn artistieke talenten ruim baan mocht gegeven.

Wandschilderingen in forten

Decoraties en grotere schilderingen zijn bijzonder, maar geen uitzondering bij de forten van de Stelling van Amsterdam. Ook in het iets verderop gelegen Fort benoorden Spaarndam zijn schilderingen aangetroffen. In Fort Spijkerboor is zelfs een kapelletje met religieuze schilderingen vervaardigd en is de poterne voorzien van kopieën van bekende schilderijen van Hollandse meesters en stadsgezichten van Nederlandse steden en wapens. Bijzonder is dat de maker van de schilderingen in de voormalige kantine van het Fort bezuiden Spaarndam bekend is. De artistieke soldaat heet Louis Arnoldus Kortenhorst (1884-1966) en heeft – zoals een echt kunstenaar betaamd – zijn werk gesigneerd. Onder de decoratieve schildering met wijnranken staat “deze kantine is versierd door L. A. Kortenhorst en C. van het Sch..”. Hieronder kunnen we met moeite de datum 1915 ontcijferen. De naam van de andere kunstenaar is grotendeels vervaagd en hierdoor niet meer te achterhalen.

Artistieke soldaat

Louis Kortenhorst groeide op in Weesp, maar ging in Haarlem en Utrecht naar de HBS. Kennelijk bezat Louis tekentalent, want tussen 1901 en 1906 zat hij op Rijksnormaalschool voor Teekenonderwijzers. De school was gevestigd in een bijgebouw van het Rijksmuseum te Amsterdam. Daarna volgde hij de avondcursus en daarna de dagcursus aan de Rijksacademie van Beeldende Kunsten. In 1908 vervulde Louis zijn dienstplicht in Amsterdam, waar hij voornamelijk in de Oranje Nassau kazerne verbleef. Als afgestudeerde van de Rijksacademie doodde hij de tijd onder meer met het maken van portretten van zijn mede soldaten. Tijdens de mobilisatie van de Eerste Wereldoorlog werd Louis met drie andere broers gestationeerd op Fort bezuiden Spaarndam. De kale betonnen wanden van de kantine verschaften de kunstzinnige talenten van Louis alle ruimte om er iets moois van te maken.

Oude Meesters in de kantine

De kantine is verfraaid met 7 wandschilderingen en twee decoratieve stroken. Doordat de schilderingen behoorlijk beschadigd zijn, is van een tweetal het voorbeeld niet meer te achterhalen. De afbeeldingen zijn kopieën van bekende schilderijen uit het Rijksmuseum. Dat is geen toeval, want Louis Kortenhorst zal tijdens zijn opleiding tot tekenleraar veelvuldig de oude meesters uit het Rijksmuseum hebben nagetekend. Opvallend is dat Kortenhorst een voorkeur had voor “genreschilders”, die het goede leven bestaande uit eten, drinken en feesten zo kleurrijk wisten te verbeelden. Hier geen meesterwerken van Rembrandt, Vermeer of Frans Hals, maar feestende en drinken figuren.

Goede voorstellingen voor een kantine – dat wel – hoewel het overmatig alcoholgebruik in de schilderingen uiteraard geen navolging mocht krijgen. Net als in de zeventiende eeuw bezaten deze voorstellingen zowel een komische als serieuze boodschap tegen losbandig gedrag. De regels en discipline in het fort waren streng en overtreding ervan werd zwaar bestraft. Meestal met opschorting van de verlofperiode naar huis. De slechtst denkbare strafmaatregel voor de dienstplichtigen die zich meestal een ongeluk verveelde tijdens de mobilisatie van de Eerste Wereldoorlog.

Jan Steen is favoriet

De zeventiende-eeuwse schilder Jan Steen was bij Kortenhorst geliefd. Van hem zijn drie voorstellingen afgebeeld. Op de westwand links van de deur bij het raam herkennen we een van de beroemdste schilderijen van Jan Steen: het “Sint Nicolaasfeest”.  De tweede schildering – rechts van de deur – is eveneens van Steen: “Het vrolijke huiswaartskeren”. Daarnaast vinden we de “Boerendrinkpartij” van Adriaen Brouwer, ook een schilder die beroemd was om zijn afbeeldingen van feestende en vechtende boeren, burgers en buitenlui. De vierde voorstelling is naar een prent van Pieter Brueghel, wellicht de bekendste vertolker van boeren feestpartijen. Ook hier is de thematiek zeer toepasselijk: een groep dikke mensen die zich tegoed doet aan de geneugten van de Vette Keuken.

Aan de andere kant van de muur is de “Eierdans” van Pieter Aertsen nageschilderd. Hiernaast is het wederom een werk van Jan Steen uit het Rijksmuseum. Onder de schildering lezen we “De Drinkpartij”. Tegenwoordig is dit schilderij in de museumcollectie terug te vinden onder de titel het “Dronken Paar”.  De schildering daar weer naast is helaas te veel beschadigd om deze te kunnen identificeren. Om de schilderingen enigszins te beschermen, zijn er plastic platen voorgeplaatst, maar veel helpt dit niet. Als de schilderingen niet geconserveerd worden, zullen deze op den duur verloren gaan.

Panoramaschets

In de rechterkeelkazemat vinden we eveneens een schildering terug. Dit keer niet met een artistiek doel, maar juist heel praktisch. Het betreft hier een panoramaschets van de omgeving van het fort met daarboven een tabel met de afstanden tot een aantal locaties in de buurt. De tekening en de tabel waren een handige aanvulling op de gradenboog die bij elke fort onder het geschut in de keelkazematten werd aangebracht. Deze gradenboog gebruikte de artillerie om het kanon onder de juiste hoek te brengen bij het afschieten van de granaten. Evenals de schilderingen in de kantine is de panorama voorzien van een transparante plaat, maar ook deze afbeelding is zeer kwetsbaar en verdiend een goede conservering.

Modern gebruik

Fort bezuiden werd na de Tweede Wereldoorlog tot begin jaren tachtig gebruikt als munitieopslag door Defensie. Net als bij veel andere forten werd deze periode gevolgd door flink aantal jaren leegstand. Mede door toedoen van de actieve bewoners van Spaarndam werd het gebouw gerestaureerd en werd de oudetoegangsbrug herbouwd. De restauratie werd in 1999 afgerond, waarna een kanovereniging en een kinderopvang gebruik maakten van het fort. Bezoekers kunnen de wandschilderingen in de voormalige kantine zelf bekijken. Deze ruimte hoort nu bij een café met een terras aan de keelzijde.

Meer informatie

Meer informatie over Fort Bezuiden Spaarndam kunt u vinden op de volgende website:

• Provinciale recreatieve en toeristische website Stelling van Amsterdam

Publicatiedatum: 03/08/2012