Oneindig Noord-HollandBeleef de geschiedenis van jouw provincie
NL | EN

Fort benoorden Spaarndam

Het Fort benoorden Spaarndam ligt in de Westbroekpolder en is onderdeel van het Westfront van de Stelling van Amsterdam. Het fort verdedigde de Slaperdijk met weg en de Westlaan.

Fort benoorden Spaarndam is één van de forten van de Stelling van Amsterdam. Tussen 1880-1920 werd rondom Amsterdam een bijzonder verdedigingswerk van forten, batterijen, dijken en sluizen aangelegd. Militairen konden de toegang tot de hoofdstad blokkeren door de omliggende gebieden onder water te zetten. Tot de uitvinding van nieuwe militaire technieken en de komst van het vliegtuig bleef Amsterdam zo beschermd tegen invallen van vijanden. Ondanks dat de Stelling van Amsterdam nooit als geheel in werking is getreden, is het een belangrijk militair monument. Sinds 1996 staat de Stelling op de Werelderfgoedlijst van UNESCO en vanaf juli 2021 maakt het samen met de Nieuwe Hollandse Waterlinie onderdeel uit van het werelderfgoed Hollandse Waterlinies .

Fort Benoorden Spaarndam. Beeld via Wikimedia Commons, Janericloebe, publiek domein.

Fort benoorden Spaarndam, 15 april 2006. Vervaardiger: Kees Blokker. Noord-Hollands Archief / Collectie van foto’s en negatieven van fotojournalist Kees Blokker, Inventarisnummer 2810.

Positie bij Spaarndam

Binnen de Stelling van Amsterdam was het Westfront één van de meest kwetsbare delen. Dit front lag tussen Spaarndam en de duinen van de Noordzeekust, waar maar een kleine strook land onder water gezet kon worden. Om de toegang naar Amsterdam af te sluiten werd de Positie bij Spaarndam aangelegd, die bestond uit het Fort benoorden Spaarndam, het Fort bezuiden Spaarndam, een verdedigingswal en twee batterijen waar geschut werd opgesteld. De Positie bij Spaarndam verdedigde zowel de sluizencomplexen van Spaarndam als de Velserdijk en de Slaperdijk. Vanuit de forten moest worden voorkomen dat de vijand over deze twee dijken binnendrong.

Positie bij Spaarndam. Een bakstenen dam in de Slaperdijkweg vlak voor de lunet ten westen van Spaarndam. Op de achtergrond nog enkele groepsschuilplaatsen die tijdens de Eerste Wereldoorlog zijn bijgebouwd. Beeld via Wikimedia Commons, Zandcee, CC BY-SA 4.0

Onder water

Bij de Positie bij Spaarndam wordt het dubbele karakter van de Hollandse waterhuishouding goed duidelijk. Waar de IJdijken moesten voorkomen dat water uit het IJ de omliggende gebieden instroomde, was de Stelling hier juist ingericht om land onder water te laten lopen. Cruciaal voor de Stelling waren de zogenaamde inlaatpunten, waarmee het waterpeil gereguleerd werd wanneer het gebied rondom Amsterdam onder water werd gezet. Deze punten mochten onder geen enkele voorwaarde in handen van de vijand vallen. Het land rondom de Stelling moest in oorlogstijd ongeveer 20-30 centimeter onder water komen te staan. Zo bleef het water te diep om doorheen te waden. Vijandelijke militairen zouden vastlopen in de modder, of in de onzichtbaar geworden sloten terechtkomen. Wanneer het water hoger kwam te staan, zou de vijand mogelijk per boot binnen kunnen vallen.

Positie bij Spaarndam. Nevenbatterij in de liniewal. Deze ligt tussen de lunet en het Fort bezuiden Spaarndam. Beeld via Wikimedia Commons, Zandcee, CC BY-SA 4.0

Boezemfunctie

Wanneer de Stelling in werking trad, werd het water waarmee het omliggende land onder moest lopen door 'boezems' in de polders geleid. Een boezem is een stelsel van meren, kanalen en sloten waarmee normaal gesproken overtollig polderwater werd afgevoerd. Als bij het inunderen het ingelaten water de boezem had bereikt en het waterpeil daarvan aanzienlijk was gestegen, werd het via sluizen en duikers in de polders gebracht. Binnen enkele dagen zou het land rondom de Stelling ondergelopen zijn. De watertoevoer voor de Stelling kwam uit de Lek, de Hollandse IJssel, de Nieuwe Maas, het Noordzeekanaal en de toenmalige Zuiderzee. Vrijwel het hele waterstelsel van West-Nederland werd ingeschakeld om de Stelling te laten werken.

Fort benoorden Spaarndam. Beeld via Wikimedia Commons, Kenneth Stamp / Hippolytushoef in opdracht van provincie Noord-Holland, CC BY 2.0

Nieuw: cementbeton

De veengrond in het Westfront is zacht en waterrijk, wat het bouwen van forten soms een uitdaging maakte. Om de bouw van het Fort benoorden Spaarndam mogelijk te maken, werd het fortterrein tussen 1885-1887 verstevigd met zand. Zo werd voorkomen dat het zware fortgebouw zou wegzakken in de bodem. Het zand moest een aantal jaar inklinken tot een stevige ondergrond. Pas na de aanleg van de aarden versterkingen (en door uitstel vanwege de brisantgranaat ) kon de bouw in 1897 beginnen.

Het Fort benoorden Spaarndam werd in 1901 voltooid. Het fort bestond uit een langgerekt hoofdgebouw met verblijfsruimten, opslagplaatsen, en gebruiksruimten. Rondom was een gracht gegraven, die de vijand op afstand hield. Het hoofdgebouw was gemaakt van cementbeton , dat in die tijd nieuw was in Nederland. Alleen dit bouwmateriaal was bestand tegen de verwoestende werking van de brisantgranaat, een met springstof gevulde granaat die het Duitse leger sinds 1885 gebruikte.

Fort benoorden Spaarndam. Beeld via Wikimedia Commons, Kenneth Stamp / Hippolytushoef in opdracht van provincie Noord-Holland, CC BY 2.0

Verscholen in het landschap

Nadat het fort voltooid was, werd het zo onzichtbaar mogelijk gemaakt. Alle bouwwerken werden met aarde en zand bedekt, waardoor ze onderdeel van het landschap leken. Alleen de 'keel' van het voorgebouw bleef onbedekt. Hier is de robuuste en gesloten architectuur van het fort goed zichtbaar. Ondanks dat het Fort benoorden Spaarndam kleiner uitviel dan de bedoeling was, was er plek voor 288 manschappen. Daarmee behoorde het fort tot de grotere forten van de Stelling.

Oorspronkelijk had het fort twee gebouwen met hefkoepels , waarin kanonnen opgesteld stonden. Om het geschut te beschermen, konden de koepels omhoog en omlaag bewegen wanneer er gevuurd werd. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn de hefkoepelgebouwen opgeblazen door de Duitse bezetter, die het staal uit de koepels liet omsmelten tot nieuwe wapens. De Duitsers lieten ook een betonnen hellingbaan en opstelling voor een zoeklicht aanleggen. Hiermee kon de omgeving van het fort ’s nachts verlicht worden om vijandige vliegtuigen te herkennen.

Bezoekers bekijken een muurschildering in het Fort benoorden Spaarndam. Beeld via Wikimedia Commons, Kenneth Stamp / Hippolytushoef in opdracht van provincie Noord-Holland, CC BY 2.0

Muurschildering in het Fort benoorden Spaarndam. Beeld via Wikimedia Commons, Kenneth Stamp / Hippolytushoef in opdracht van provincie Noord-Holland, CC BY 2.0.

Militairenkunst

Vanaf de Eerste Wereldoorlog en tot de Tweede Wereldoorlog waren er verschillende groepen militairen op het fort gelegerd geweest. Een bijzonder overblijfsel uit deze periode zijn 232 muurschilderingen. Onder een kalklaag werden portretten, cartoons en teksten teruggevonden die door zowel Nederlandse als Duitse militairen zijn gemaakt. Ook op andere forten, waaronder het Fort bij Spijkerboor en het Fort bezuiden Spaarndam, hebben militairen muurschilderingen achtergelaten.

Na de Tweede Wereldoorlog is het Fort benoorden Spaarndam bijna vijftig jaar afgesloten geweest. Het gebouw ging daardoor erg achteruit. Doordat een beschermende laag op het dak grotendeels is vernield, lekte het vrijwel overal. Vrijwilligers hebben het fort grotendeels drooggemaakt. Pas in 2018 konden de lekkages worden hersteld. Momenteel wordt gezocht naar een nieuwe bestemming voor het fort.

Muurschilderingen in het Fort benoorden Spaarndam. Beeld via Wikimedia Commons, Kenneth Stamp / Hippolytushoef in opdracht van provincie Noord-Holland, CC BY 2.0

Tekst: Jephta Dullaart (2012). In 2024 herzien door de redactie van Oneindig Noord-Holland.

Meer informatie

Meer informatie over het Fort benoorden Spaarndam is te vinden op de volgende websites:

Publicatiedatum: 29/05/2024

Aanvullingen

Vul deze informatie aan of geef een reactie.

Plaats een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Vereiste velden zijn gemarkeerd met *. Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd.