Omdat het westelijk front erg kwetsbaar was, werd de Positie bij Spaarndam versterkt met twee forten die met een liniewal verbonden waren. De versterkte positie was vooral bedoeld ter verdediging van de strategische spui-, schut- en inundatiesluizen in Spaarndam.

Inundatie

Het tegenstrijdige karakter van de Hollandse waterhuishouding wordt goed duidelijk bij de Positie bij Spaarndam. Waar de IJdijken eeuwenoude barricades zijn tegen het water, is het achterliggende systeem van de Stelling er juist op gericht om het land zo goed en zo snel mogelijk onder water te krijgen. Cruciaal waren de zogenaamde ‘inlaadpunten’ waarmee het waterpeil van de inundatieterreinen geregeld kon worden (inunderen betekent het bewust onder water zetten van land). Deze punten mochten onder geen beding in handen van de vijand vallen. Het stellen van de inundaties gebeurde met behulp van verschillende waterstaatkundige objecten. Met dit ingenieus systeem kon het land rondom de linie met een laag water van ongeveer 40 cm onder water worden gezet. Te ondiep om er in te varen en te diep voor de soldaten om er doorheen te waden. De soldaten zouden vastlopen in de modder of verdrinken in de onzichtbaar geworden sloten.

Boezemfunctie

Het inundatiewater werd naar de ‘boezems’ in de polders van het Stellinggebied getransporteerd. Een boezem is een stelsel van meren, kanalen en sloten waar het overtollige polderwater wordt afgewaterd. Wanneer het water de boezem had bereikt en het waterpeil aanzienlijk was gestegen, werd het water vanuit hier via verschillende inlaatmiddelen (poldersluizen en duikers) in de te inunderen polders gebracht. De watertoevoer voor de Stelling kwam van de rivieren de Lek, de Hollandse IJssel, de Nieuwe Maas, het Noordzeekanaal en de toenmalige Zuiderzee. Vrijwel het gehele waterstelsel van West-Nederland werd dus ingeschakeld voor de inundatie van het Stellinggebied. In geval van oorlog zouden de polders in enkele dagen tijd onderlopen.

Positie bij Spaarndam

De Forten benoorden en bezuiden Spaarndam, die via een verdedigingswal waren verbonden, vormden samen de ‘Positie bij Spaarndam’. Niet alleen de sluizencomplexen van Spaarndam werden verdedigd door deze positie, ook twee belangrijke “accessen” werden bewaakt: de Velserdijk en de Slaperdijk. Een acces is een doorgang tot de verdedigingslinie, zoals een dijk, kanaal of land- en spoorweg. Omdat deze accessen hoger lagen, kwamen zij tijdens inundatie niet onder water te staan. Ter verdediging van de kwetsbare accessen zijn op deze punten de forten aangelegd. Vanuit het fort kon men bij een aanval op het acces de vijand onder schot nemen.

Architectuur van de forten

Naar de kant van de vijand toe was het fort zo onzichtbaar mogelijk gemaakt. Alle gebouwde elementen werden met aarde en zand bedekt, waardoor het fort een onderdeel van het landschap werd. Alleen de ‘keelzijde’ van het voorgebouw bleef onbedekt. De keelzijde, de open en van de vijand afgekeerde zijde van het fort, kenmerkte zich meestal door een robuuste en gesloten architectuur. Om de zware constructies niet weg te laten zakken in de veenbodem, werd het terrein eerst verstevigd met zandlichamen. Het duurde vervolgens vijf jaar voordat deze voldoende waren ingeklonken in de slappe veenbodem en men kon beginnen aan de bouw van de eigenlijke vestingwerken.

Standaard model fort maar met bijzondere muurschilderingen

In 1897 begon men met de bouw van de forten aan het zwakke Westfront van de Stelling. Fort benoorden Spaarndam was gebouwd volgens het standaardmodel, bestaande uit een langgerekt hoofdgebouw met verblijfsruimten, opslagplaatsen, en gebruiksruimten. Het fort kon 288 manschappen huisvesten en behoorde daarmee het tot de grotere forten van de Stelling. Het hoofdgebouw werd gemaakt van cementbeton, in die tijd nieuw in Nederland. Alleen dit materiaal was bestand tegen de verwoestende werking van de brisantgranaat die vanaf 1885 door het Duitse leger gebruikt werd.

Het imposante Fort benoorden Spaarndam verkeert door bijna dertig jaar afsluiting in verwaarloosde staat. Toch is het een gaaf bewaard gebleven forteiland met gracht en aardwerken, bestaande uit een complex van fortgebouwen, bomvrije schuilplaatsen (remises), inundatiesluisjes en een smalspoorbaan. Bijzonder zijn ook de talrijke muurschilderingen die door soldaten in het hoofdgebouw zijn aangebracht. Hoewel de schilderingen geen grote artistieke waarde hebben, zijn zij wel een uniek tijdsdocument van het leven in een fort, waarin naast ijzeren discipline kennelijk ook ruimte was voor creatieve vrijetijdsbesteding.

Auteur: Jephta Dullaart

Publicatiedatum: 05/07/2011