Op marktdagen rijden in alle vroegte vrachtwagens van kaasproducenten Cono en Campina met bij elkaar 2400 kazen naar Alkmaar, waar ze in lange rijen op het dan nog stille Waagplein worden neergelegd. Om half tien arriveren de kaasdragers en om tien uur wordt de kaasbel geluid, waarna de markt kan beginnen.

Marco Koopman (56) komt uit een echte kaasdragersfamilie. Zijn vader was zo’n twaalf jaar kaasvader. Dat is de man die de scepter over het kaasdragersgilde zwaait, een gilde dat op 17 juni 1593 werd opgericht. Zijn broer is ook kaasdrager, al 26 jaar. Marco begon in 2004 als ‘ingooier’, in welke hoedanigheid hij in dienst was van de gemeente. In 2010 begon hij als noodhulp bij het kaasdragersgilde. Een noodhulp krijgt twee seizoenen de tijd om zich in te werken. Zo moet hij leren hoe je de houten draagconstructies, waarop acht kazen liggen, die samen 125 kg wegen, recht kunt houden, zodat de ronde kazen er niet vanaf rollen.

“Je moet eerst de dribbelpas onder de knie krijgen,” vertelt Marco. “Het is belangrijk dat de voorste en de achterste drager gelijktijdig opstaan, want anders krijgt de achterste man in één keer 125 kg op zijn rug. Nou, dat voel je wel.”

Steekproef

Alkmaar is sinds 1939 de enige stad van Nederland waar kaas op traditionele wijze wordt verhandeld, al gebiedt de eerlijkheid er bij te zeggen dat er heden ten dage niet echt meer gehandeld wordt. Maar het hele marktproces wordt wèl op een historisch verantwoorde manier uitgevoerd: de aanvoer, het wegen, de steekproef en het handjeklap als de koop is gesloten. Voor de steekproef wordt een kaasboor gebruikt, waar de aloude uitdrukking een steekproef nemen vandaan komt.

Maar kazen dragen, dat is dus pittig werk. “Eigenlijk ben je 2 ½ uur aan het sporten, dus je moet wel in goede conditie zijn. Net als brandweerlieden worden ook wij gekeurd. Vroeger hielpen kaasdragers de brandweer als er een brand moest worden geblust. Ook stonden ze de politie bij als er ongeregeldheden waren. De kaasdragers werden dan als een soort ME in gezet.”

Het kaasdragersgilde telt vier groepen oftewel vemen: het blauwe, groene, gele en rode veem. Aan het hoofd staat de kaasvader, momenteel is dat Willem Borst. Elk veem bestaat uit zeven kaasdragers plus een tasman, die herkenbaar is aan de tas waarin hij het draaggeld bewaart. Tenminste, zo ging dat vroeger, want tegenwoordig krijgen de kaasdragers een vergoeding van de stad Alkmaar. Op elke marktdag zijn er drie vemen actief, omdat er maar drie bruikbare weegschalen zijn. Het veem dat niet in actie hoeft te komen, verleent dan hand- en spandiensten.

Veel werkplezier

Marco ziet het kaas dragen als een erebaan. “Je vertegenwoordigt Alkmaar en de kaasmarkt, maar we hebben ook veel plezier in ons werk. Op de dagen dat er kaasmarkt is, zitten de café’s en hotels vol. Duizenden mensen komen kijken. Dan is het leuk om in zo’n wit kaasdragerspak te lopen en te zien hoe mensen genieten. Ze willen allemaal met je op de foto. En ze willen allemaal weten hoe zwaar zo’n kaas is. Zo’n kaas weegt tussen de 12 en 13 kilo en die mogen ze dan even vasthouden. Het leuke van dit werk is dus dat je altijd vrolijke mensen tegenkomt; dat is echt goud waard. Soms hijs je de kinderen op de berrie en loop je even een rondje; vinden ze fantastisch. Dat mag overigens alleen ná 11 uur, want dan zijn er al wat kazen weggedragen en is het wat rustiger. En wie wil, kan zich voor één euro op een van de weegschalen laten wegen. Dan krijg je een oorkonde mee.”

Rijke tradities

De kaasdragers hebben een rijk scala aan tradities. Wie te laat op zijn werk verschijnt, moet een boete betalen. Tijdens de markt mag niet gerookt worden, er mag  geen alcohol worden gedronken en vloeken mag ook al niet. Als er iets misgaat, er valt bijvoorbeeld een kaas van de berrie, loop je alleen de kans voor ‘uil’ te worden uitgemaakt. En als de kaasvader, de baas van het spul, die herkenbaar is aan zijn oranje hoed, zijn ebbenhouten wandelstok met zilveren handvat is vergeten, mogen de kaasdragers hem toevoegen: ‘Vader, je bent naakt.’

Het is ook traditie dat een noodhulp, als hij na twee jaar definitief tot het gilde toetreedt, de collega’s van het gilde een half vat bier schenkt. Dat refereert aan de tijd dat speciaal voor de kaasdragers bier met een laag alcoholpercentage werd gebouwen. Er waren namelijk tijden dat er op de markt geen schoon water aanwezig was, waarmee ze hun dorst konden lessen. Tegenwoordig pakken de kaasdragers na gedane arbeid een gewoon pintje.

Als een kaasdrager te laat op zijn werk verschijnt, wordt zijn naam op een ‘schandbord’ geschreven en moet hij een boete aan ‘de beul’ betalen. Een deel van de opbrengst gaat naar een goed doel, de rest gaat naar de kruimelavond, die traditioneel op de vrijdag vòòr Kerstmis plaatsvindt. De kruimels verwijzen naar de muntjes, die vroeger overschoten als het draaggeld was afgerekend. Aangezien er niet meer gehandeld wordt, krijgen de kaasdragers een envelop met het symbolische bedrag van vijf euro van de stad Alkmaar, bovenop de vergoeding die ze voor elk gewerkt uur krijgen.

Kruimelavond

Maar nog steeds wordt er voor kruimelavond een acht ons wegend brood gebakken, een duivenkater, die met een dikke laag roomboter en een dikke plak kaas wordt belegd. Dat brood gaat naar de kinderen van de kaasdragers, vooropgesteld dat ze die hebben en anders komt het ook wel op. Voor moeder de vrouw zijn er twee gevulde koeken, als dank voor het feit dat ze de kaasdragerspakken zo mooi wit houdt.

Maar misschien wel de mooiste traditie is als je bij het nabeschouwen kunt zeggen: Vader, vader, mag ik nog een vat aanslaan? “Als we klaar zijn met ons werk, gaan we in de kaasdragersruimte met zijn allen een biertje drinken, althans, de mensen die ’s middags niet hoeven te werken. Stel dat er bijvoorbeeld nog tien liter in het vat zit en je bent met zijn twintigen, dan is zo’n vat snel leeg. Dan vraag je de kaasvader, of een plaatsvervanger, of je een nieuw biervat mag aanslaan. Dan zegt de kaasvader meestal ja. (lachend) Hij moet wel.”

En als de kaasdragers de laatste kazen naar de vrachtwagens hebben gebracht, worden rond half één op het Waagplein de terrassen opgezet. En dan wordt het nòg gezelliger.

De Alkmaarse kaasmarkt vindt dit jaar tussen 29 maart en 27 september plaats op de vrijdagochtend, van 10-13 uur. In de maanden juli en augustus is er ook nog een markt op dinsdagavond, van 19-21 uur. De kaasmarkt trekt jaarlijks zo’n 170.000 bezoekers.

Auteur: Arnoud van Soest

Publicatiedatum: 03/06/2024