Achtermeer eerste droogmakerij

Bekende droogmakerijen zijn natuurlijk de Beemster en de Haarlemmermeer. Maar wist je dat de eerste droogmakerij net buiten Alkmaar was?

3 min

Een droogmakerij is een stuk nieuw land gevormd door het leegpompen van een meer. Heel beroemde droogmakerijen zijn het UNESCO werelderfgoed de Beemster en de reusachtige Haarlemmermeer. Maar het begon allemaal heel klein met het Achtermeer onder de rook van Alkmaar. Keizer Karel V, een echte watermanager, verleende in 1532 een octrooi of concessie voor dat project aan de gebroeders Willem en Jan Jansz. van de Nijenburg.

Keizer Karel V door Juan Pantoja de la Cruz (1553–1608) , kopie van een portret bij Titiaan (Tiziano Vecellio, 1490-1576). Beeld: Wikimedia Commons

Achtermeer, Dergmeer of Kerkmeer?

Ondanks dat octrooi waren er grote twijfels of Willem en Jan hun plan echt tot een goed einde wisten te brengen. Er was weliswaar een bericht bekend uit 1536 waarin gesproken wordt van het “nyeuwen lande, gemaict uuyte Achtermeer”. Maar dat stamt uit de tweede hand en op een kaart uit 1537 is het Achtermeer nog als water ingetekend. Is dan toch de Dergmeer bij Oudkarspel de allereerste droogmakerij? Daarvoor wordt vanouds het jaar 1542 genoemd en soms zelfs wel circa 1520. Nog een andere kandidaat is de Kerkmeer, ook in de buurt van Oudkarspel. Voor dat project werd in 1546 een octrooi verleend en we weten zeker dat dit meer een jaar later droog was. Dankzij onderzoek van mevrouw E.M. van Schoor in het Nationaal Archief te Den Haag hebben we sinds kort zekerheid. De Achtermeer was echt de allereerste. Daar graasde in 1539 het vee op het nieuwe land.

Alkmaar met de Achtermeer, 1573. Detail uit een kaart van Louris Pietersz. Beeld: Regionaal Archief Alkmaar.

Erfpacht voor Keizer Karel V

Willem en Jan Jansz. van de Nijenburg waren twee hooggeplaatste bestuurders. In 1527 verkregen ze permissie van het Alkmaarse stadsbestuur om het Achtermeer tot land te maken. Het grensde direct aan het met ruimtegebrek kampende stadje. Wel letten de Alkmaarse bestuurders goed op dat de boeren uit Heiloo nog ongestoord met hun boter en kaas naar de markt in de stad konden varen. Helaas kwam er voorlopig niets van het plan terecht. Enkele jaren later kwamen de twee broers erop terug. Ze verzochten officieel een octrooi of concessie aan keizer Karel V voor hun project. Die won advies in bij zijn rentmeester in Alkmaar, Adriaen Stalpaert van der Wiele. In november 1532 was alles geregeld en verleende Karel het verzochte octrooi. Het bepaalde onder andere dat er een zekere erfpacht betaald moest worden zodra de Achtermeer gras, hooi of graan opleverde. De financiële administratie van rentmeester Stalpaert laat er geen twijfel over bestaan. In 1539 waren Willem en Jan Jansz. er eindelijk in geslaagd het Achtermeer “artificialicken” (kunstmatig) te herschapen in weiland. Dat had volgens Stalpaert “groote coste, moeijselle (moeite), industrie (werk) ende pericule (risico)” gekost. Maar betaald moest er worden. In 1546 voldeden Willem en Jan in één keer de verschuldigde erfpacht over alle jaren vanaf 1539. Het ging bij elkaar om 42 gulden. Dankzij die perfecte administratie van Adriaen Stalpaert is het nu beslist. De Achtermeer was in 1539 droog en is daarmee definitief de oudst bekende droogmakerij.

Portret van (waarschijnlijk) Willem Jansz. van de Nijenburg, droogmaker van het Achtermeer. Beeld: Collectie Stedelijk Museum Alkmaar.

Kerkmeer op de tweede plaats

De tweede plaats gaat hoogstwaarschijnlijk naar de Kerkmeer. Voor dit project werd in 1546 een octrooi verleend. Dat werd in 1547 aangevuld en dit meer viel nog hetzelfde jaar droog. In 1548 volgden het Kromwater en de Oude of Wijdgreb, ook in de buurt van Oudkarspel. En hoe zit het met de oude aanspraken van de Dergmeer? Inmiddels is duidelijk dat er geen enkele betrouwbare aanwijzing bestaat dat dit meer circa 1520 droogviel. Ook het jaartal 1542 klopt niet. Dat gaat terug op een verkeerde interpretatie van een tientallen jaren later opgemaakte akte. Bovendien is er inmiddels een proces-verbaal bekend van de onteigening van de strook land rond het Dergmeer benodigd voor de aanleg van de ringvaart en ringdijk. Dat dateert uit februari 1566. Er werd dus toen pas gewerkt aan de droogmaking van de Dergmeer. De eerste plaats van de Achtermeer staat dus als een paal boven water.