Bijzondere naam

‘Nicolaes Tulp’ is niet de meest alledaagse naam en was dan ook niet de naam die Tulp zijn hele leven heeft gedragen. De medicus werd in het najaar van 1593 geboren als Claes Pietersz. Als zoon van de lakenkoopman Pieter Dirksz. Zijn moeder was Grietjes Dirks Poelenburgh, dochter van een voorname burgerfamilie. Nicolaes Tulp maakte furore als arts in een tijd waarin iedere Nederlander die het zich kon veroorloven, zich met ziel en zaligheid op de populaire tulp en de handel in de destijds exotische bloem stortte. Zo ook Tulp. Hij liet zijn naam veranderen naar ‘Tulp’, koos een tulp als wapen voor zijn schepenzegel na één van de Schepenen van Amsterdam te zijn geworden en hing aan zijn huis een uithangbord met hetzelfde tulpenmotief. Naar het schijnt stond op de koets waarmee hij patiënten bezocht eveneens een tulp afgebeeld. Na het instorten van de markt wilde de arts echter niets meer met de inmiddels beroemde bloem te maken hebben, omdat hij niet in verband gebracht wilde worden met de na 1637 veel bespotte tulpenmanie.

Welgesteld

De ouders van Nicolaes Tulp waren welvarend genoeg om hem te laten studeren. Mogelijk geïnspireerd door zijn oom die een licentiaat in de medicijnen bezat, vertrok Tulp in 1611 naar Leiden om daar een paar jaar later als doctor in de medicijnen af te studeren. Hij promoveerde bij Petrus Pauw, een van de grootste ontleedkundigen van die tijd en stichter van het Leids anatomisch theater. Daarna vestigde hij zich weer in Amsterdam, waar hij zowel als arts en als Schepen in het stadsbestuur carrière maakte; eerst aan de Herengracht, vervolgens aan de Prinsengracht en uiteindelijk aan de Keizersgracht.

Nicolaes Tulp was van goede komaf en streefde ernaar zijn welgestelde positie en die van zijn familie te behouden, of zelfs te verbeteren. Via verschillende huwelijken met invloedrijke personen verwierf hij grote rijkdom tijdens zijn leven, voor zichzelf en voor zijn kinderen.

De praktijk, de pest en een schilder met rubberen botten

Het waren veelal welgestelde kooplieden, regenten en predikanten die met kwalen bij Tulp langskwamen of die de arts met paard en wagen bezocht. Een van de meer bijzondere patiënten moet wel een zogenaamde grote schilder ‘naulix aan iemand gelijk’ zijn geweest, die Tulp in zijn Observationes Medicae uit 1641 noemde en die door T. Beijer in zijn artikel ‘Enkele opmerkelijke ziektegeschiedenissen’ in een boek over Nicolaes Tulp wordt beschreven. De schilder had last van zijn botten; ze zouden als rubber aanvoelen. Tulp wist hem te genezen door het zogenaamde placebo-effect. Of dit daadwerkelijk zo is gegaan en of er daadwerkelijk een schilder met ‘rubberen botten’ bij Tulp langs is gekomen, is niet te bewijzen. Fascinerend is het wel.

De zeventiende eeuw was als Nederlandse Gouden Eeuw niet alleen een glorieuze tijd, maar kende ook een schaduwzijde. Zo werden we enkele keren getroffen door een pestepidemie, waar zowel in het dagelijks leven als in de medische wereld chaotisch op werd gereageerd. Samen met enkele andere artsen stelde Tulp hierop een soort reglement – en receptenboek samen, de ‘Pharmacopoea Amstelredamensis’ of ‘d’Amsterdammer Apotheek’, waarin apotheken instructies kregen over het bewaren en bereiden van medicijnen. Het boek werd een succes en werd ook door andere steden in gebruik genomen.

Alle inzichten die Tulp in zijn carrière als arts en professor had opgedaan heeft de medicus in zijn in 1641 uitgegeven ‘Observationes Medicae’ verzameld. Vergezeld door natuurgetrouwe tekeningen schetste hij ruim tweehonderd ziekte- en sterftegevallen in dit boek. De eerste versie was voor zijn zoon Pieter.

Professor Anatomie

Naast zijn ‘standaard’ werk als arts werd Tulp in 1628 benoemd tot ‘praelector anatomiae’, ook wel voorlezer of professor in de anatomie, van het chirurgijngilde in Amsterdam. Het gilde had in de zestiende eeuw toestemming gekregen om lichamen van criminelen te ontleden voor wetenschappelijk onderzoek. Gedurende zijn tijd als professor gaf Tulp regelmatig les aan studenten en heeft hij een stuk of negen openbare lessen gegeven over ontleedkunde, waarvoor lichamen van geëxecuteerde criminelen werden gebruikt. Twee van deze druk bezochte lessen of demonstraties werden op doek vereeuwigd. Het beroemde schilderij ‘De Anatomische les van Dr. Nicolaes Tulp’, door Rembrandt van Rijn kun je tegenwoordig aanschouwen in museum het Mauritshuis. In de Waag hangt in de toren een reproductie aan de muur en het Rijksmuseum heeft een tekening van het schilderij in bezit.

Burgemeester

Na in 1622 tot Schepen van de stad Amsterdam te zijn benoemd heeft Tulp, naast zijn werk als arts, werkzaamheden verricht voor het stadsbestuur van Amsterdam. Dit deed hij maar liefst vijftig jaar lang. De arts is in die periode vier keer burgemeester geweest van de Nederlandse hoofdstad. Onder zijn beheer is onder andere het Paleis op de Dam gebouwd en ingewijd, maar hij kwam ook midden in het tumult terecht van de theologische tweestrijd tussen de remonstranten en contraremonstranten over de ‘predestinatie’.

Tot zijn dood bleef Nicolaes Tulp actief in het stadsbestuur. Maar dankzij Rembrandts schilderij, zal Nicolaes Tulp vooral herinnerd worden als ontleedkundige met een mooie achternaam.

Auteur: Liza Koppenrade

Bronnen

• Mike Dash, Tulpengekte. Hebzucht, leed en toewijding – de bloem die mensen tot waanzin bracht, Uitgeverij het Spectrum (tweede druk 2004).
• Pharmacopoea Amstelredamensis of d’Amsterdammer Apotheek
• In masterscriptie Gouden Eeuw, Paul van Wieren, Nicolaes Tulp en Andries de Graeff: Rogge, Nicolaes Tulp (De Gids, Amsterdam 1880).
• S.A.C. Dudok van Heel, T. Beijer & C.G.L. Apeldoorn (red.), Nicolaes Tulp: Leven en werk van een Amsterdams geneesheer en magistraat (Amsterdam 1991).

Publicatiedatum: 09/05/2016