3 min

In de 13de eeuw was Utrecht de grootste en machtigste stad van de Lage Landen. De stad hoorde bij het bisdom Utrecht – toen nog Het Sticht geheten. Dat bisdom was groter dan de provincie Utrecht nu is: zo hoorden bijvoorbeeld plaatsen als Weesp en Muiden in die tijd ook bij Het Sticht. Omdat het bisdom te groot was voor de bisschop om zelf te beheren, verdeelde hij de macht over het gebied onder een aantal edellieden. Het noordwesten van de huidige provincie Utrecht werd bestuurd door de heren van Amstel. Een van hen was Gijsbrecht van Amstel.

Floris V van Holland. Portret van Cornelis Visscher, 1650. Collectie Rijksmuseum Amsterdam.

De bisschop in nood

Officieel was de bisschop de leenheer – zeg maar ‘de baas’ – van Gijsbrecht. Maar in de praktijk trokken Gijsbrecht en zijn familie zich steeds minder aan van de bisschop en hielden ze bijvoorbeeld de belasting voor zichzelf. Langzaam maar zeker groeide hun macht en werden de Van Amstels steeds meer de rivaal van de bisschop.

Door hoge oorlogsschulden leent bisschop Jan van Nassau in 1276 noodgedwongen een flinke som geld van zijn rivaal, Gijsbrecht van Amstel. Deze krijgt nu zonder slag of stoot kasteel Vredelant bij het stadje Vreeland aan de Vecht als onderpand in handen.

Al gauw heft Gijsbrecht – ondanks beloften dit niet te doen – vanuit het kasteel tol op de handelsschepen op de Vecht. De stad Utrecht en alle handelaren die via de Vecht goederen naar Utrecht brachten hadden hier enorm last van. De situatie werd onhoudbaar en de bisschop moest optreden. Het kwam tot een verslag bij de Soester Eng, die de heren van Amstel wonnen samen met hun bondgenoten. Daarmee was de bisschop niet alleen zijn grond, maar ook zijn laatste geld en macht kwijt was.

De bisschop in nog grotere nood

In uiterste nood klopt de bisschop nu voor hulp aan bij zijn andere ‘vijand’, de machtige graaf Floris de Vijfde. Die wil de bisschop wel helpen maar natuurlijk niet voor niets. Omdat de bisschop geen geld meer heeft belooft hij aan Floris V het grondgebied in onderpand te geven, waar de Van Amstels de macht hebben gegrepen: de Noordelijke Vechtstreek en Amstelland.

De belegering van Slot Vredelant. Simon Fokke, 1782. Collectie Rijksmuseum Amsterdam.

Belegering van kasteel Vredelant

Na het verzoek om hulp van de bisschop streek in mei 1280 het belegeringskamp van graaf Floris bij Vreeland neer. Na bijna twee weken belegering was het kasteel Vredelant nog in handen van Arnoud, de broer van Gijsbrecht, die de verdediging leidde. Maar toen zat het de graaf ineens mee. Een vazal (vriend, bondgenoot) wist na een veldslag nabij Loenen, Gijsbrecht van Amstel in de boeien te slaan en troonde hem als gijzelaar mee naar kasteel Vredelant. De belegeraars lieten ongetwijfeld een luid gejuich horen. Op voorwaarde dat beide broers in leven zouden worden gelaten gaf Arnoud zich vervolgens over en kwam kasteel Vredelant nu voor vele jaren in Hollandse handen. De broers Van Amstel zouden overigens zestien jaar later wraak nemen op Floris V door hem te verraden, waarna hij ter dood werd gebracht.

De provinciegrenzen van Utrecht. Kaart van B.F. van Berckenrode, 1628. Collectie Het Utrechts Archief.

Nieuwe grenzen van Utrecht

Nu de Van Amstels gevangen waren gezet konden de bisschop en de graaf hun zaken regelen. De bisschop had het Sticht in beheer namens de Duitse keizer. Hierdoor kon graaf Floris V de gronden in het Sticht niet officieel in eigendom krijgen. Door verpanding zorgde hij ervoor dat hij de (belasting)inkomsten van het grondgebied in handen kreeg. Tegelijk ‘gijzelde’ hij de Noordelijke Vechtstreek (inclusief Amstelland) totdat de verpanding (de pandsom) afbetaald zou worden. Het gebied tot en met Vreeland is uiteindelijk afgelost door de bisschop en zo weer Utrechts  geworden. De gronden in de noordelijke Vechtstreek zijn echter nooit afgelost en zijn daarmee Hollands gebleven. Vandaar de inham in het noorden van de provincie Utrecht en de huidige grensindeling tussen Utrecht en Noord-Holland, die nog steeds pal langs Vreeland loopt.

Auteur: Anton Cruysheer (Landschap Erfgoed Utrecht)

Bron: Jonker-Duynstee, J. en A. Cruysheer (2015) Vreeland. 750 jaar geschiedenis in vogelvlucht, 34-35.

Dit verhaal is eerder onder de titel ‘Floris V en de grenzen van Utrecht’ verschenen op historisch platform UtrechtAltijd.

Publicatiedatum: 09/01/2023