Stadsarchief Amsterdam bezit maar liefst 250 tekeningen van hem, dus conservator Erik Schmitz had een ruime keus om er een expositie van te maken. Dertig tekeningen komen bij het Koninklijk Oudheidkundig Genootschap vandaan en zowel het Rijksmuseum als het Amsterdam Museum stonden ook nog een paar tekeningen voor de tentoonstelling af. Tekeningen waarvoor Lamberts eerst met potlood of zwart krijt schetsen maakte, om ze vervolgens thuis uit te werken en er met pen en penseel kleur aan toe te voegen.

Over de vraag waar Lamberts vooral goed in was, hoeft Schmitz niet lang na te denken. “Lamberts had een losse en spontane tekenstijl, die zijn tekeningen heel toegankelijk maakt. Je stapt er heel gemakkelijk in en voor je het weet zit je in de negentiende eeuw.”

Gerrit Lamberts werd geboren in 1776. Toen hij klein was kladderde hij op elk boek en stuk papier dat hij te pakken kon krijgen, maar van tekenen kwam niet zo veel meer, toen zijn ouders overleden – Lamberts was toen 16 jaar – en hij de boekhandel van zijn vader moest overnemen. In 1805 trouwde hij, stopte met de boekhandel en kreeg een baantje als ambtenaar op het stadhuis. Blijkbaar was dat werk minder slopend dan het runnen van een boekhandel, want daardoor kreeg hij weer tijd om de stad in te trekken en te gaan tekenen. Een vriend stimuleerde hem om tekenles te nemen en toen hij zijn baantje op het stadhuis kwijt raakte, omdat de Fransen de boel hadden overgenomen, werd tekenen zijn hoofdbezigheid. Met name tussen 1810 en 1820 maakt hij veel stadsgezichten, waarmee hij in zijn levensonderhoud kon voorzien.

In Lamberts’ tijd is Amsterdam nog een mooie stad, maar vooral door de Vierde Oorlog met Engeland (1780-1784) krijgt de economie flinke klappen. Schmitz: “De Engelsen kaapten alle Nederlandse schepen die terugkwamen uit Oost-Indië.” Het gaat bergafwaarts met de economie en er is weinig geld voor onderhoud. In sommige delen van de stad brokkelen huizen af, om uiteindelijk in te storten. “Toen Lamberts werd geboren, was het nog een bloeiende handelsmetropool, maar toen hij in 1850 stierf was Amsterdam een halfdode Zuiderzeehaven.”

Toch zie je niet zoveel bedelaars en ingestorte huizen bij Lamberts. Hij tekent vooral historische gebouwen, verscholen hoekjes en kleine steegjes. Wat zijn tekeningen echter vooral levendig maakt, is het straatleven dat hij afbeeldt. Schmitz: “Hij observeert goed en heeft een opgewekte kijk, want hij houdt van de stad.”

En hij had een goed oog voor details. Schmitz wijst naar een tekening van de Tweede Boomdwarsstraat in de Jordaan, met het Karthuizerkerkhof op de achtergrond. “Je ziet een jongetje met brandhout lopen, maar als je goed kijkt, ziet je ook een deur die uit twee delen bestaat. Stond de onderste deur open, dan paste daar precies een kind onder, dus daar komt die uitdrukking onderdeurtje vandaan.”

Even later staan we stil voor een tekening van de Goudsbloemgracht in de Jordaan, die inmiddels Willemsstraat heet. De Jordaan was toen een hele arme wijk. En dat zie je ook: de huizen staan schots en scheef en soms ontbreken zelfs de dakpannen. De gracht ziet er vies uit; het is meer een sloot.

Links zien we een speelman met een orgeltje op zijn rug, terwijl een hondje met hem mee rent. Rechts staat een groepje vrouwen te kletsen. Ze worden gepasseerd door een aan lager wal geraakte soldaat met houten been, die aan een Goudse pijp lurkt en een bierkan in zijn hand heeft. Straatfiguren die een mooi beeld van de negentiende eeuw geven, want mannen met een houten been kom je op straat niet zo vaak meer tegen.

Lamberts legde ook de seizoenen vast. Op de ene tekening zie je straatjes die bijna aan het zicht worden onttrokken door een weelderige boom in bloei, op een andere tekening legt Lamberts een winters tafereeltje vast. Je kijkt uit op de Spiegelgracht en Lamberts tekende het tafereel vanuit zijn woning aan de Prinsengracht 805.

Op de tekeningen is goed te zien dat veel wegen destijds nog met kinderhoofdjes waren bestraat.  Schmitz legt uit waarom: “De wagens reden al die klinkers kapot, dus daarvoor werden kinderhoofdjes gebruikt, want die zijn superhard.”

En je ziet nog een ander fenomeen dat inmiddels uit het straatbeeld is verdwenen: wegen waar tol wordt geheven, zoals Amstelveenseweg, Weesperzijde en Amsteldijk. Wegen die tot het begin van de negentiende eeuw vooral uit zand bestonden. “Rond 1800 breekt de moderniteit door en wordt er tol geheven om de dijken met kinderhoofdjes te kunnen bestraten. De tol op de Amsteldijk, ter hoogte van de Tolstraat, heeft nog héél lang bestaan.”

Goederen werden in Lamberts’ tijd vooral met de boot vervoerd. Zo hangt er op de tentoonstelling een tekening van de aanlegplaats aan de Nieuwezijs Voorburgwal, vanwaar maar liefst elk uur een veerschuit naar Gouda vertrok. Je ziet een grote hijskraan en daarachter is nog net een commissarishuisje zichtbaar. De ‘beurtveren’ namen vooral vracht mee. Vanaf de Nieuwe Brug over het Damrak vertrokken er veerschuiten naar steden rond de Zuiderzee, maar ook naar plaatsen als Harlingen en Bremen.

Passagiers die naar Haarlem wilden, namen de trekschuit buiten de Haarlemmerpoort. Maar wilde je naar Delft, Schiedam of Rotterdam, dan nam je de trekschuit die vertrok vanaf herberg De Berebijt, Amsteldijk 25. De herberg was vernoemd naar een oud vermaak, waarbij honden met een beer vochten. Schmitz: “Buitenlanders die naar de Republiek kwamen, verbaasden zich erover hoe goed dat vervoer was geregeld.”

Lamberts’ tekeningen tonen ook grachten die later zouden worden gedempt, om ruimte te maken voor het autoverkeer. Het is nu haast niet meer voor te stellen, maar ooit stroomde er water langs het Paleis op de Dam. In 1884 werd de gracht gedempt en zo ontstond de Nieuwezijds Voorburgwal, waar trams vrolijk rinkelend een laatste spurt inzetten naar het Centraal Station.

Lamberts legde ook gebeurtenissen vast die veel publiek trokken, zoals de vernietigende brand op 16 september 1822 in de Ronde Lutherse Kerk aan het Singel. De brand was zó hevig dat de kerk geheel werd verwoest. Vier jaar later werden de kerk herbouwd, maar in 1935 trokken de Lutheranen eruit. In 1975 nam het er tegenover gelegen hotel de Koepelkerk over en sindsdien vinden er nog regelmatig evenementen plaats.

Ook voor onthoofdingen draaide Lamberts zijn hand niet om. Zo stond er tegen de Waag op de Nieuwmarkt een tijdelijk schavot met guillotine. Die guillotine was een ideetje van de Fransen, die  Nederland toen bestuurden. Op deze tekening, die Lamberts maakte op 15 juni 1812, zien we hoe Hester Rebecca Nepping, haar minnaar Gerrit Verkerk en haar dienstmeisje Adriana van Rijswijk hun hoofd kwijt raken. Ze waren schuldig bevonden aan een drievoudige moord.

Minder gruwelijk, maar niet minder spectaculair, was de instorting van het Oost-Indisch Zeemagazijn op Oostenburg, ter hoogte van het voormalige Werkspoorterrein. Met een lengte van 215 meter was dat een gigantisch pakhuis van de Verenigde Oost-Indische Compagnie. “Maar de VOC ging failliet,” legt de conservator uit, “waarna het gebouw als korenpakhuis in gebruik werd genomen.”

Daarbij werd het pakhuis klaarblijkelijk te zwaar belast, waardoor de stenen funderingsmuren van de heipalen schoven. Dat ging niet met een grote klap gepaard, zoals je zou verwachten, maar ‘met een groot gedruisch’, aldus een verslag uit die tijd. Op de tekening zie je hoe ze nog zakken graan uit de ruïne proberen te redden. De instorting van het Zeemagazijn in 1822 is volgens de conservator bijna symbolisch, “want het laat zien dat het nu wel gedaan is met de Gouden Eeuw en de welvaart van Amsterdam.”

‘Dwalen door Amsterdam’, zoals het overzicht van werk van Gerrit Lamberts heet, is tot en met 31 juli 2022 in het Amsterdams Stadsarchief te zien. Er zijn twee audiotours, één voor volwassenen, ingesproken door Job Cohen, én een speelse quiz-audiotour voor iedereen vanaf 8 jaar. Tevens is er een wand met magneten waarmee je je eigen stadsgezicht kunt samenstellen met gebouwen en figuren uit Lamberts’ tekeningen. Vrijwilligers van Mee in Mokum begeleiden twee uur durende wandelingen langs plekken die Lamberts heeft getekend.

Tekst: Arnoud van Soest

Publicatiedatum: 11/04/2022