De redenen tot arrestatie zijn niet mals: Menten wordt verdacht van massamoorden in de dorpjes Podhorodce en Urycz. Maar als de huishoudster de deur opent blijkt Menten niet thuis te zijn. Hij heeft de benen genomen.

Moorden in Polen

Menten woont vanaf de jaren dertig in Polen, waar hij rond Podhorodce en Urycz een enorm landgoed bezit. Hij is goed bevriend met verschillende zakenlieden uit de buurt, waaronder meerdere Joden. Een van hen is Izak Pistiner, een intieme vriend tot ze in conflict raken over de verkoop van een stuk bosgrond.

Om te bewijzen dat er niet met hem valt te spotten, besluit Menten in 1941 om het conflict te beslechten. In een SS-uniform gaat hij naar het huis van Pistiner. Als hij Pistiner niet kan vinden laat Menten Pistiners familie in de tuin executeren om zich toch te wreken. In de tuin heeft hij een gat laten graven. Over het gat ligt een plank waar zijn slachtoffers op moeten gaan staan. Een voor een worden ze doodgeschoten. Ook bijna alle Joden uit de dorpen en andere mensen die Menten iets verwijt laat hij ombrengen.

Na de oorlog

Ondanks de omvang van deze acties is Menten er niet voor veroordeeld. Na de oorlog moet hij voorkomen wegens enkele beschuldigingen van collaboratie, kunstroof en het in dienst gaan bij een vreemde krijgsmacht, maar zijn advocaat weet hem grotendeels vrij te pleiten. Menten krijgt acht maanden gevangenisstraf opgelegd, precies de tijd die hij al in voorarrest had gezeten. Hij is dus een vrij man.

Niemand in Nederland weet van zijn verleden af, tot Menten in 1976 een deel van zijn kunstcollectie besluit te verlopen. Publiciste Henriëtte Boas leest er een artikel over en neemt contact op met journalist Hans Knoop. Ze heeft contacten met Chaviv Kanaan, een Israëlische journalist. Een groot deel van de te veilen kunst zou niet alleen gestolen zijn, hij beschuldigt Menten ook van massamoord.

Chaviv Kanaan

Menten is geen vreemde voor Kanaan. In zijn jeugd woonde Kanaan in Polen en Izak Pistiner was zijn oom. Doordat hij veel tijd bij zijn oom doorbracht leerde hij Menten kennen. Ze bouwden een goede band op en hij noemde Menten zelfs ‘Onkel Pieter’. Samen trokken ze er vele zaterdagen op uit om te vissen of te jagen, tot Kanaan eind jaren dertig naar Palestina vertrok.

In 1944 hoorde Kanaan pas weer over zijn ‘Onkel Pieter’. Gemeenschappelijke vriend Jacob Loebel kwam als vluchteling naar Tel Aviv en hij vertelde hem over de moordpartijen die Menten heeft laten uitvoeren op de dorpelingen en dus op Kanaans familie. Na de oorlog verzamelde hij documenten met getuigenverklaringen en stuurde deze naar Nederland, maar hier is er nooit iets mee gedaan.

Hans Knoop

Journalist Knoop hoort het verhaal in 1976 aan en besluit op onderzoek uit te gaan. Hij is hoofdredacteur van het weekblad Accent en bezoekt Menten onder het mom van de komende kunstveiling. Menten staat hem vriendelijk te woord, maar als in de dagen daarna blijkt dat Knoop toch een artikel wil plaatsen over de aantijgingen, wordt het contact grimmiger.

Om zijn zaak kracht bij te zetten en het Openbaar Ministerie aan te sporen tot het ondernemen van actie, reist Knoop naar de Sovjet Unie. Daar bezoekt hij de dorpjes en verzamelt hij bewijsmateriaal, maar voor het OM is het niet genoeg. Het OM moet zelf een onderzoek instellen, maar er is weinig interesse in de kwestie. De zaak sleept maanden voort, terwijl de pers er wel steeds meer aandacht aan besteedt. De onrust rond de kwestie nemen toe, zowel onder de bevolking als in de politiek.

Op donderdag 11 november besluit het OM eindelijk om over te gaan tot een arrestatie, maar om een tot op de dag van vandaag onduidelijke reden laten ze de arrestatie pas de maandag erop plaatsvinden. Menten blijkt dan al gevlucht en dat is niet bevorderlijk voor de politieke vrede.

Arrestatie en veroordeling

Naast het OM, zet ook Knoop zijn jacht op Menten voort. Dankzij zijn journalistieke netwerk krijgt hij enkele weken later via het Duitse weekblad Der Stern telefoon van een Zwitserse journalist: ‘Ich habe Menten für Sie.’ Diezelfde avond vliegen Knoop en enkele politieagenten naar Zwitserland om Menten in het plaatsje Uster te arresteren.

Na de arrestatie is het nog niet gedaan. De juridische strijd duurt lang en Menten wordt uiteindelijk in 1980 veroordeeld tot tien jaar gevangenschap en een boete van 100.000 gulden. In 1985 komt hij al vrij. Hij is aan het dementeren en twee jaar later overlijdt hij in een chic verzorgingshuis in Loosdrecht.

Auteur: Lars van der Kooij

Bronnen

• Hans Knoop, ‘De vuile was van Pieter Menten’, Historiek (1 december 2016).
• Marchien den Hertog, ’25 jaar geleden: Hans Knoop over de jacht op oorlogsmisdadiger Pieter Menten’, Historisch Nieuwsblad 8 (2001).
• ‘De zaak Menten’, Andere Tijden (4 december 2001).

Publicatiedatum: 08/03/2017