Oneindig Noord-HollandBeleef de geschiedenis van jouw provincie
NL | EN

De kogel is door de (Sint Bavo)kerk

Dagen of wekenlang heb je gepiekerd, maar eindelijk is de beslissing genomen. Velen zullen zeggen dat 'de kogel door de kerk is'. De uitdrukking wordt al honderden jaren gebruikt. Maar waar komt deze eigenlijk vandaan? Een gangbaar antwoord is te vinden als we in de geschiedenisboeken van de Haarlemse Sint Bavokerk duiken.

Oorlogsvoering

Waarschijnlijk is de uitdrukking ‘de kogel is door de kerk’ afkomstig uit de oorlogsvoering in de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648). Tijdens oorlogen in de vroegmoderne tijd was het gebruikelijk om kerkgebouwen niet te beschadigen, uit respect voor het christelijke geloof. Wanneer deze regel werd geschonden, werd dit beschouwd als een zeer respectloze daad.

Gerrit Adriaensz. Berckheyde, De Grote Markt in Haarlem met de Grote of Sint-Bavokerk (1696 – 1724). Bron: RKD

Sint Bavokerk

Toch vond er in de Haarlemse Sint Bavokerk zo’n respectloze daad plaats. Tijdens het Beleg van Haarlem (1572-1573) in de Tachtigjarige Oorlog dat ruim zeven maanden duurde, werd de kerk belaagd door de Spaanse tegenstanders. Naar verluidt gebeurde dit omdat de predikant van de kerk werd beschouwd als een afvallige door de Spanjaarden. De kogel is nog altijd te bezichtigen in de muur van de Sint Bavo.

Kenau Simonsdochter Hasselaer met haar vrouwenleger bij de verdediging van Haarlem tussen 1572 en 1573. Bron: Historieprenten Provinciale Atlas via Wikimedia Commons

Historische oorsprong of alliteratie?

Of het belagen van de Sint Bavokerk daadwerkelijk de aanleiding vormde voor de uitdrukking, is omstreden. Sommige taalkundigen menen dat het incident hiervoor heeft gezorgd, anderen denken dat de uitdrukking simpelweg is ontstaan doordat de woorden ‘kogel’ en ‘kerk’ samen een alliteratie vormen.

Vast staat dat de uitdrukking al bestaat sinds de achttiende eeuw. De eerste vermelding is te vinden in het boek De Oorsprong en Uitlegging van dagelijks gebruikte Nederduitsche spreekwoorden van Carolus Tuinman uit 1727. Ook volgens de auteur van dit boek is er een relatie tussen de uitdrukking en oorlogsvoering. Hij meende dat wanneer een oorlogsvoerende partij zelfs de kerken niet ontzag, deze duidelijk vastbesloten was om de oorlog te winnen, net als de Spaanse bezetter in de Tachtigjarige Oorlog.

Auteur: Eva Bleeker

Bronnen

Genootschap Onze Taal – De Kogel is door de kerk
ISGeschiedenis – Achtergrond van ‘de kogel is door de kerk’

Publicatiedatum: 28/05/2015

Aanvullingen

Vul deze informatie aan of geef een reactie.

Plaats een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Vereiste velden zijn gemarkeerd met *. Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd.