Oneindig Noord-HollandBeleef de geschiedenis van jouw provincie
NL | EN

De kerstboom: (g)een eeuwenoude traditie?

Jaarlijks wordt de kerstboom door velen van ons neergezet en opgetuigd om het huis in kerstsfeer te brengen. Hoewel het lijkt alsof de kerstboom al eeuwenlang hoort bij de christelijke kerstviering, bestaan er theorieën dat de kerstboomtraditie respectievelijk jong is of dat de boom een heidense oorsprong heeft. Tijd voor meer duidelijkheid: waar komt de traditie vandaan? En waarom hangen we eigenlijk kerstballen en lichtjes in de boom?

Een heidense oorsprong

Over de oorsprong van de kerstboom bestaat enige onduidelijkheid. Er bestaan al eeuwenlang verschillende tradities die iets weg hebben van de kerstboom die tegenwoordig met kerst in de huiskamer staat. Een voorbeeld is het naar binnen halen van groene takken in de winter in de hoop op de lente. Dit deden de Egyptenaren al met dadeltakken. De bomen stonden symbool voor vruchtbaarheid en voor het nieuwe leven na de donkere dagen.

De Germanen haalden ook groen naar binnen, tijdens hun viering van het midwinterfeest Joel. Deze viering duurde dertien nachten en begon in de langste en donkerste nacht van het jaar. Ze geloofden dat geesten van overledenen tijdelijk terugkwamen en dan woonden in de groenblijvende takken, versierd met appels en noten.

Een ander voorbeeld is de Romeinse viering van Saturnaliën halverwege december, een feest ter ere van Saturnus. Zij versierden hun huizen met groen en lichtjes en gaven elkaar geschenken. Echter, geen van deze voorbeelden komt overeen met onze kerstboomtraditie.

Kerstboomkaarsjes. Vanaf 1830 werd de kerstboom met stearine kaarsjes verlicht. Beeld: Wikimedia Commons.

Kerstboom of paradijsboom

Het christendom had weinig interesse voor deze heidense gebruiken maar des te meer voor een andere traditie: de kerkelijke paradijsboom. Dit was de boom van kennis van goed en kwaad die vaak voor het kerkportaal werd neergezet. Dit gebeurde ter ere van het feest van Adam en Eva op 24 december. Deze boom was versierd met appels, papieren bloemen, vergulde noten, gebak en suikergoed. Deze boomt toont wel enige overeenkomsten met de hedendaagse kerstboom.

Toch is het waarschijnlijk niet de paradijsboom geweest, maar een vroege Germaanse traditie waar de huidige kerstboomtraditie op teruggrijpt. Aan het einde van de Middeleeuwen haalden de Germanen en Scandinaviërs naaldbomen naar binnen of zetten deze voor hun huis, als hoop op de komende lente.

De vroegste vermeldingen van de kerstboom dateren uit de vijftiende eeuw en komen uit Estland en Duitsland. In de eeuwen daarna won de kerstboom terrein en werd deze ook in de woonkamer neergezet. Vanaf 1835 is de kerstboom ook in Nederland een gebruik. De traditie is dus uit ons buurland Duitsland overgekomen.

Kerstcadeautjes. Het kerstfeest is een geef-feest geworden. Beeld: Alexander Baxenavis, Flickr.

Cadeautjes onder de boom

Lange tijd hebben de christenen, en met name de katholieken, niets willen weten van de kerstboom. Deze boom had immers niets te maken met de viering van Kerstmis waarbij het gaat om de geboorte van Jezus. Zij hadden de kerststal als symbool van de viering. Er wordt wel gezegd dat hervormer Maarten Luther als tegenhanger van de katholieke kerststal de paradijsboom in huis heeft gehaald. Vervolgens zou hij cadeautjes voor arme kinderen onder de boom hebben gelegd om van Kerstmis een geef-feest te maken. Het is misschien niet echt zo begonnen, maar dat Kerstmis een geef-feest is geworden én dat de cadeautjes onder de boom worden gelegd is een feit.

Vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw werd ook in protestantse zondagscholen de kerstboom neergezet. Onder de boom werden kleine presentjes neergelegd voor de vaak arme leerlingen. Zo kon het feest gevierd worden in alle lagen uit de samenleving in plaats van alleen in het rijkere milieu.

Tegenwoordig zit de boom vol (christelijke) symboliek. De boom wordt gezien als symbool van licht, de driehoekige vorm wordt in verband gebracht met de Heilige Drie-eenheid en de groene kleur staat voor de vruchtbaarheid, waar de oorspronkelijk rode kleur van de decoratie zou verwijzen naar het bloed van Jezus.

Kerstboomdecoratie. De kerstbal behoort tot de standaard decoratie van de kerstboom. Je vindt ze in alle maten, vormen en kleuren.

Kerstballen of heksenballen

De eerste kerstbomen in Duitsland werden versierd met snoepgoed en appels. Na 1830 kwamen er goedkope stearine kaarsen op de markt, waarmee de boom verlicht kon worden. Het moet voor de mensen toen een hemels gezicht zijn geweest.

Toen de kerstboom in Nederland werd geïntroduceerd zaten er nog geen gekleurde ballen in. Er wordt wel beweerd dat de kerstbal is afgeleid van de middeleeuwse heksenbal. Deze grote spiegelende bal zou heksen op afstand houden, omdat zij niet bestand zouden zijn tegen een vervormd spiegelbeeld van hun onaantrekkelijke verschijning. Een andere theorie is dat de heksenbal juist een hulpmiddel was om heksen te herkennen, omdat zij juist géén spiegelbeeld hadden. Misschien vervingen de kerstballen wel gewoon de (denne)appels die eerst in de boom werden gehangen.

De eerste kerstbal werd gemaakt rond 1830 door een glasblazer uit Thüringen. De grootschalige productie van de kerstbal begon echter pas in de tweede helft van de negentiende eeuw, na de ingebruikneming van een glasfabriek. Naast de kerstballen kwam ook het zogenaamde engelenhaar uit Thüringen. Het gesponnen glasvezel werd over de boomtakken gehangen voor een schitterend geheel. Ook werden rond 1900 boompieken gemaakt. Deze vervingen de beplakte papieren sterren die naar Bethlehem verwezen.

Kerstboom op de Dam. Elk jaar wordt deze opgetuigd met duizenden lichtjes. Beeld: Floris Looijesteijn, Flickr.

Mode in de kerstboom

Tegenwoordig kunnen we de kerstboom niet meer wegdenken bij het kerstfeest. De kerstboom staat niet alleen in huis, maar ook het straatbeeld wordt in de eerste wintermaanden bepaald door de sparren. Van gesimplificeerde varianten tot de bontgekleurde overdadig versierde bomen, de beeldvorming van kerst ís de kerstboom.

Op de Amsterdamse Dam wordt jaarlijks de gigantische stadskerstboom verlicht met maar liefst veertigduizend lampjes. In de Bijenkorf ernaast is de kerstboom bijna een jaarlijks terugkerende attractie geworden. Elk jaar verzinnen ontwerpers iets bijzonders, van gekleurde ballen tot de duurtse kerstbal van Nederland, gevuld met swarovski diamanten.

Ook voor kerstboom thuis wordt van alles bedacht en elk jaar zijn er nieuwe trends in de kerstboomdecoratie, in kleuren kerstballen, figuren, slingers en soorten lichtjes. De decembermaand is voor de meeste van ons de donkere maand waar we thuis met kaarsjes en versieringen een warme en knusse sfeer creëren, waarbij de opgetuigde kerstboom niet mag ontbreken.

Auteur: Saskia Groeneboer

Bronnen

Versier de Kerstboom met traditie

Geschiedenis van de Kerstboom

Kerstmis

Publicatiedatum: 11/12/2015

Aanvullingen

Vul deze informatie aan of geef een reactie.

1 reactie
  • Mary Bogers schreef:

    Ik heb heel lang een verhaal gehoord,er was oorlog mensen lagen in de loopgraven ze wilde met kerst even vrede dus plaatsen een boom met witte vlag en zo onstond de kerstboom Groetjes Mary Bogers

Plaats een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Vereiste velden zijn gemarkeerd met *. Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd.