5 min

Ongeveer 3,5 kilometer ten noordoosten van het huidige Naarden lag de middeleeuwse nederzetting Naruthi. Vermoedelijk stond hier al een Romaanse kerk, die rond het jaar 900 gewijd was aan Sint Salvator. Nadat de kleine nederzetting tijdens politieke twisten in 1350 verwoest werd, verdween hij in de golven van de Zuiderzee. Alleen een stenen altaarblad in de huidige Grote Kerk herinnert nog aan het kerkje van Naruthi. Het nieuwe Naarden, op de grens van het graafschap Holland, had een strategische locatie. In 1380 werd begonnen met de bouw van een eigen kerk, dat een herkenningspunt zou worden vanaf land en water. Na de wijding in 1479 ging de kerk een hoofdrol vervullen in het leven van veel Naarders.

Zo is Grote Kerk Naarden al meer dan vijfhonderd jaar lang een stille getuige van alles wat zich in de vestingstad en daarbuiten afspeelt. In die tijd heeft het gebouw heel wat rampen meegemaakt. Bijvoorbeeld haar eigen Beeldenstorm door een rovende Geuzenbende, die in 1572 voor de stadspoorten stond op zoek naar kostbaarheden en een schuilplaats tegen het Spaanse leger. De Geuzen stalen kostbaarheden uit de kerk en sloegen altaren en beelden stuk. Vervolgens richtte het Spaanse leger een bloedbad aan in Naarden, waarbij vrijwel de hele mannelijke bevolking werd vermoord en de stad in brand gestoken. De tragedie maakte diepe indruk op de vestingstad.

Grote Kerk Naarden, 2017. Foto: VranzVanMaaren, via Wikimedia Commons, (CC BY-SA 4.0).

Kanonskogels

Honderd jaar later werd Naarden opnieuw onder de voet gelopen, ditmaal door de Fransen. Maar daar liet stadhouder Willem III het niet bij zitten. In 1673 organiseerde hij een grootschalige belegering om de vestingstad te bevrijden. Het Beleg van Naarden betekende een keerpunt in het Rampjaar. Helaas raakte de Grote Kerk ernstig beschadigd door het artillerievuur, maar het hield ook een blijvende herinnering over aan de bevrijding: een gedenkteken voor Willem III. Het monument in het zuidertransept bestaat uit een marmeren reliëf met twee engeltjes die een medaillon met zijn beeltenis vasthouden.

De vesting mocht voor de laatste keer zijn strategische waarde bewezen in 1813-’14, toen Naarden maandenlang belegerd werd door het leger van de Franse keizer Napoleon. Ook hierbij vonden hevige bombardementen op Naarden plaats. Vanaf 14 februari 1814 werd iedere nacht om het half uur een granaat in de stad geworpen, waardoor burgers gedwongen waren om te schuilen. Alleen al in de nacht van 4 april vielen maar liefst 1500 granaten in de vesting. De inwoners van Naarden vinden daarom nog steeds wel eens kogels in hun tuin. Om de herinnering aan deze barre tijden levend te houden, metselen sommigen de kogels in hun huisgevels. Ze zijn nog te zien in het huis op de hoek van de Bussummerstraat 6 en de Pastoorstraat – maar ook in de muren van de Grote Kerk.

Marmeren gedenkteken voor stadhouder Willem III. Foto: Grote Kerk Naarden.

Muziek in de kerk

Gelukkig biedt de Grote Kerk ook – letterlijk – een vrolijke noot in Naarden. De prachtige akoestiek wordt namelijk al eeuwenlang ingezet voor muziekuitvoeringen. Het muzikale hart van de kerk wordt gevormd door haar orgel, het grootste instrument ter wereld. Met zijn vele pijpen, registers en balgen biedt het orgel al eeuwenlang begeleiding aan het kerkgezang. Maar de Grote Kerk heeft niet altijd hetzelfde orgel gehad. Na ruim drie eeuwen van gebrekkig onderhoud, reparaties en zelfs blikseminslag was het laatgotische orgel dat sinds 1520 in de kerk hing nog slechts ‘ene zuchtenkast’. Daarom besloot het kerkbestuur in 1860 om het instrument te laten slopen en een nieuw hoofdorgel te laten vervaardigen door orgelbouwer Fritz Witte, van de toonaangevende Utrechtse firma Bätz.

Het nieuwe Bätz-Witte orgel kreeg een veel uitgebreidere dispositie, passend bij het toen geldende verlangen naar een breder en massaler geluid. Het moest ‘stemmingsmuziek’ kunnen vertolken zoals een volledig orkest dat kon. Met ruim 2.700 pijpen, drie klavieren en 44 registers moest dat wel lukken. Het nieuwe hoofdorgel had wel wat weg van een gebouw, met eigen verdiepingen, zuilen en torens, alles in neogotische stijl. Tegenwoordig is het imposante Bätz-Witte orgel, dat nog in originele staat verkeert, een rijksmonument. In de zomermaanden kan er genoten worden van het spel van bekende organisten en in aanloop naar Pasen wordt elk jaar traditioneel de Matthaüs-Passion uitgevoerd in de Grote Kerk.

Interieur van Grote Kerk Naarden, met achterin het Bätz-Witte orgel. Foto: Robin Looman, via Grote Kerk Naarden.

Sixtijnse Kapel van het Noorden

Maar het meest bijzondere onderdeel van Grote Kerk Naarden is toch wel het beschilderde tongewelf. Rond 1500 konden de meeste mensen niet lezen. Bovendien was de katholieke mis in het Latijn. Afbeeldingen waren daarom heel belangrijk om het Bijbelverhaal te begrijpen. Op het tongewelf bevinden zich 23 panelen met Bijbelse voorstellingen. De panelen aan de noordzijde vertellen het lijdensverhaal van Christus. Daartegenover zijn vergelijkbare gebeurtenissen uit het Oude Testament te zien. Dit alles komt samen in de voorstelling van het Laatste Oordeel, waarin God zijn oordeel uitspreekt over alle mensen

Het gewelf bevindt zich op maar liefst 25 meter hoogte boven het schip en het koor van Grote Kerk Naarden. Elk van de ca. 1550 eikenhouten planken is bewaard gebleven, wat uitzonderlijk is in Nederland. Niet voor niets wordt Grote Kerk Naarden om deze reden wel de ‘Sixtijnse Kapel van het Noorden’ genoemd. De kostbare schilderingen konden tot stand komen dankzij gulle schenkingen van gilden, het stadsbestuur, welgestelde families en particulieren. In ruil werd hun familiewapen of beroepssymbool bij het kunstwerk vereeuwigd. De schilderingen zijn goed bewaard gebleven en worden in 2025 helemaal gerestaureerd.

Het beschilderde tongewelf maakt Grote Kerk Naarden tot de ‘Sixtijnse Kapel van het Noorden’. Foto: Robin Looman, via Grote Kerk Naarden.

Erfgoedfestival Gooi & Vecht

De samenwerkende musea en erfgoedpartners in Gooi & Vecht organiseren deze zomer voor de derde keer een Erfgoedfestival. Dit keer staan Makers in Gooi & Vecht centraal. Tijdens het festival ontdek je hoe makers met hun creativiteit, vindingrijkheid en originaliteit de regio door de eeuwen heen hebben gevormd en nog steeds vormen. Van 27 mei tot 14 september 2025 kun je genieten van bijzondere tentoonstellingen, erfgoedfietsroutes, maak-ateliers, podcasts en lezingen.

Wil je Grote Kerk Naarden zelf eens bezoeken? Vanaf 12 juli 2025 is er een gloednieuwe bezoekersbeleving, waarin je het verleden van de kerk zelf ervaart. Een muzikale en theatrale reis voert je langs de hoogte- en dieptepunten van de geschiedenis. Van grote historische episodes tot het dagelijks leven van mensen zoals jij en ik. Misschien kijk je na afloop wel heel anders naar deze middeleeuwse kerk. Ga voor meer informatie naar de website van Grote Kerk Naarden.

Tekst: Sarah Remmerts de Vries

Publicatiedatum: 21/10/2011