Een groot deel van de foto’s is gemaakt door een niet bij naam genoemde hobbyfotograaf, die na de oorlog naar Nieuw-Zeeland emigreerde. Toen de man overleed en zijn zolder werd opgeruimd werden de foto’s gevonden die hij in de oorlog in Haarlem had gemaakt. Ze werden naar familie in Nederland gestuurd, die de foto’s uiteindelijk aan Stichting Historisch Schoten schonk.

Er was al eens een tentoonstelling, maar nu is er ook een boekje. Voor duiding ging Ton van Beelen te rade bij Henk Wieringa (1931-2024). Henk begon al in de oorlog met verzamelen. Van Beelen: ‘In de Kruisstraat was bijvoorbeeld een NSB-winkel waar je allerlei propagandaspullen van de partij kon krijgen. Met een vriendje heeft hij toen spullen gehaald met het smoesje dat hij misschien wel lid wilde worden.’ Als pamfletten werden aangeplakt, vroeg Henk of hij er ook een mocht hebben. Ook verzamelde hij bijvoorbeeld stroken zilverpapier die vanuit geallieerde vliegtuigen uitgestrooid werden om de radar van de vijand te verstoren. Zijn archief wordt inmiddels door het Verzetsmuseum in Amsterdam beheerd.

Het boekje opent met foto’s die laten zien hoe de Duitsers in 1944 Haarlem met wegversperringen in een vesting veranderden. Met de bouw van tankgrachten, dikke muren en betonnen drakentanden aan de rand van de stad konden ze iedereen die de stad in- of uit ging beter controleren.

Vervolgens werden er duizenden mensen geëvacueerd. Van Beelen: ‘Het begon met bewoners van Zandvoort en Velsen die gedwongen werden hun huizen te verlaten, omdat de Duitsers een ruim schootsveld wilden hebben in het geval de Engelsen vanuit zee zouden binnenvallen.’

Op 19 september 1944 moest ook een groot deel van Haarlem-Noord worden ontruimd. ‘Alle mensen die ten noorden van de Jan Gijzenvaart woonden moesten hun spullen pakken. Meer dan vierduizend bewoners van Haarlem-Noord moesten maar bij familie of bekenden gaan wonen, ook al hadden die zelf grote gezinnen en zaten hun huizen vaak al propvol met andere evacués. Er was een tekort aan voertuigen, zodat de bewoners met handwagens, karretjes, kinderwagens en alles wat maar wielen had moesten verhuizen.’

In de beruchte hongerwinter van 1944/1945 was er niet alleen gebrek aan voedsel, maar ook aan hout. Op 19 oktober 1944 was de gaslevering geheel gestopt. Auto’s die op persgas reden konden de weg niet meer op; zieken werden met een fietsbrancard vervoerd. Om te kunnen koken ontstond er een ware jacht op bomen en takken. Mensen trokken naar de Haarlemmerhout en ook het Zaanenbos moest er aan geloven.

Mevrouw van Goor was er getuige van en doet verslag: ‘Van overal in de stad kwamen ze met karretjes en sleetjes, met bijlen en zagen toegestroomd. Hoe gek het ook klinkt, het was bijna een vrolijke boel. Als er politie langs kwam, werd er alarm geslagen en rende iedereen het bos uit. Daar stonden ze langs de straat met hun zagen en bijlen achter de rug. Die Duitser begreep er niets van; hij dacht dat het een soort erehaag was.’

In de hongerwinter van ’44-’45 werd er voedsel verstrekt. Bovenstaande foto is vermoedelijk in het Haarlemse Concertgebouw genomen. In januari 1945 werden diverse broodkarren door groepen hongerigen geplunderd, wat aangeeft hoe hoog de nood op dat moment was. Ook dropten geallieerde vliegtuigen voedsel boven Haarlem, zoals hier op het Soendaplein.

In de laatste weken voor de bevrijding, ‘toen de Duitse bezetter weinig meer te vertellen had,’ kon het nog best gevaarlijk zijn op straat. Geallieerde vliegtuigen (Spitfires) gierden laag over en schoten op alle voertuigen die bewogen.  Her in der in de taluds waren dan ook gaten gegraven  waar mensen dekking konden zoeken.

Op 24 februari 1945 vertrokken dertien kinderen van werknemers van Joh. Enschede naar Graft-de Rijp. Het busje werd twee keer onder vuur genomen door een Brits jachtvliegtuig. Zeven kinderen en hun begeleidster werden daarbij dodelijk getroffen. En zo waren er meer tragische incidenten. Op 6 mei 1945 was Nederland bevrijd, maar de Duitse soldaten waren blijkbaar nog niet weg, want ‘door verwarring en uit angst belaagd te worden’ begonnen Duitse soldaten te schieten tijdens grote drukte in de Grote Houtstraat. Daarbij werd een jongetje van negen jaar geraakt. ‘Kleine Gerard’ werd begraven op RK Begraafplaats Sint Barbara aan het Soendaplein.

Na de bevrijding bleek dat overal in Haarlem-Noord mensen ondergedoken hadden gezeten, schrijft Ton van Beelen. ‘Tot verbazing van buren, kwamen na de bevrijding mensen uit diverse huizen naar buiten, die er heel lang onder vloeren en op zolders verstopt hadden gezeten.’ (…) ‘In de kapel van R.K. Begraafplaats hebben mensen ondergedoken gezeten, achter kasten boven de ingang. Men was er zelfs in geslaagd grote graven toegankelijk te maken om in weg te kruipen.’

Het boekje bevat een aantal QR codes die verwijzen naar filmpjes. Een daarvan is een circa 25 minuten durende documentaire van streekomroep ‘Haarlem 105’, met unieke en sfeervolle filmbeelden en korte interviews met oude Haarlemmers die herinneringen aan de oorlog ophalen. ‘We waren niet bang meer, bang dat we opgepakt of gezien zouden worden,’ vertelt een van hen. ‘We waren alleen maar blij.’

Het boekje ‘Foto’s uit 40-45, Haarlem in oorlogstijd’ bestaat uit twee delen. Het eerste deel gaat over Haarlem-Noord, het tweede deel gaat over het centrum van Haarlem, Aerdenhout, Overveen en Bloemendaal.

Het kost € 17,50 en is verkrijgbaar op twee plekken in Haarlem: bij de Kennemer Boekhandel, Kleverpark 3 of bij Bruna Boeken, Generaal Cronjèstraat 67-69. Het kan ook worden besteld door een mail te sturen naar historischschoten@gmail.com, o.v.v. ‘Foto’s uit de jaren 40-45’ en de adresgegevens. De verzendkosten bedragen € 3,92.

Auteur: Arnoud van Soest

Publicatiedatum: 14/04/2025