Fort bij Waver-Amstel is één van de forten van de Stelling van Amsterdam. Tussen 1880-1920 werd rondom Amsterdam een bijzonder verdedigingswerk van forten, batterijen, dijken en sluizen aangelegd. Militairen konden de toegang tot de hoofdstad blokkeren door de omliggende gebieden onder water te zetten. Tot de uitvinding van nieuwe militaire technieken en de komst van het vliegtuig bleef Amsterdam zo beschermd tegen invallen van vijanden. Ondanks dat de Stelling van Amsterdam nooit als geheel in werking is getreden, is het een belangrijk militair monument. Sinds 1996 staat de Stelling op de Werelderfgoedlijst van UNESCO en vanaf juli 2021 maakt het samen de Nieuwe Hollandse Waterlinie onderdeel uit van het werelderfgoed Hollandse Waterlinies .

Het Fort bij Waver-Amstel ligt een paar kilometer ten noordoosten van Uithoorn, tegen de natuurgebieden Botshol en Waverhoek aan. In oorlogstijd moest het fort een sluis en een deel van het poldergebied Groot-Mijdrecht verdedigen, waaronder de hoger gelegen strook land tot Fort aan de Botshol Dit gebied zou tussen het Fort bij Waver-Amstel en het Fort in de Botshol droog blijven wanneer de Stelling in werking trad. Het fort is tussen 1886 en 1911 gebouwd. Tussen 1886-1895 werd het aardwerk aangelegd en aangepast waarna in 1911 de fortgebouwen werden voltooid.

Een zelfvoorzienend fort

De meeste forten van de Stelling van Amsterdam boden onderdak aan 250 tot 300 militairen. Wanneer de Stelling in werking trad, moesten deze manschappen enkele maanden tot een jaar op hun fort kunnen overleven, zonder bevoorrading van buiten. Zo ook op het Fort bij Waver-Amstel, waar 321 militairen ondergebracht konden worden. Om te zorgen dat het fort voor langere tijd zelfvoorzienend kon zijn, werd een aantal moderne voorzieningen aangelegd.

Het hoofdgebouw, ook wel de kazerne genoemd, was waar de militairen zich wasten, aten en sliepen. Naast een keuken, kantine, slaapvertrekken en waslokalen bevonden zich hier ook de toiletten en een ziekenverblijf. Met name de watervoorzieningen op het fort waren erg modern voor hun tijd. Regenwater dat op het dak terechtkwam, werd opgeslagen in waterkelders. Bij een tekort aan regenwater werd grondwater via een zuiveringsinstallatie geschikt gemaakt als drinkwater. Dankzij drinkwaterreservoirs die aan het plafond hingen, hadden de militairen in de keuken, wasruimten en toiletten stromend water. Gezien veel mensen in deze tijd nog water uit de put moesten halen, was dit een ongekende luxe. Net als de aanwezigheid van elektriciteit.

Weinig privacy

De militairen op het Fort bij Waver-Amstel deelden met 24 één slaapvertrek. Zij sliepen op strozakken in stapelbedden voor twee personen. Boven de stapelbedden waren planken getimmerd waarop de militairen hun persoonlijke spullen kwijt konden. Geweren werden apart opgeborgen in hoge rekken. Aan de raamkant stonden houten tafels en banken. De vertrekken werden verwarmd met kolenkacheltjes en verlicht met olielampen.

Aan de achterzijde van de kazerne liep een centrale gang, die alle vertrekken met elkaar verbond. De slaapzalen voor de militairen hadden geen deuren en liepen direct op de gang uit. Aan privacy ontbrak het daardoor: de militairen zaten dag en nacht op elkaars lip. Zelfs in de toiletruimte waren geen afscheidingen geplaatst. Voor officieren en zieke militairen was er iets meer comfort. In de ziekenzaal kregen militairen een fatsoenlijk bed, dat bovendien op een houten plankenvloer stond.

Verschil moet er zijn

Voor officieren en onderofficieren die hoger in rang stonden, was de situatie aanzienlijk beter. Zij sliepen met maar drie tot zes man in een vertrek. Hun slaapruimte was bovendien afgescheiden van de centrale gang door een houten wand. In tegenstelling tot de militairenvertrekken had de slaapruimte voor officieren een houten vloer. Ook kregen de officieren een eigen toilet. De fortcommandant had als enige een privévertrek: het bureel . Dit bestond uit een eigen slaapkamer en werkvertrek en lag naast het vertrek van de officieren.

Geen vrouwen op het fort

Tot 1944 mochten vrouwen niet toetreden tot het leger. Er was maar één vrouw die op het fort mocht komen: de wasvrouw. Naast het wassen mocht zij, onder streng toezicht van de fortcommandant, alcoholische dranken verkopen in de kantine. Er waren overigens geen officiële wasvrouwen in dienst, die waren omstreeks 1900 vervangen door logistieke troepen en centrale wasserijen. Desondanks kwam het soms voor dat een lokale wasvrouw werd ingehuurd om op het fort te werken.

Koken en schoonmaken werd door de mannen gedaan. In de keuken van het Fort bij Waver-Amstel stonden drie grote kookketels waarin de koks het eten bereidde. De gewone militairen kregen een eenvoudige hap, de officieren en de fortcommandant een iets uitgebreidere maaltijd. De officieren en onderofficeren aten in een eigen kantine, terwijl de militairen hun maaltijden aan tafels in de slaapvertrekken nuttigden.

Wijnfort

In de jaren 1950-1960 werd de militaire functie van de Stelling van Amsterdam opgeheven. Veel forten werden vanwege hun geïsoleerde ligging gebruikt als munitiemagazijn. Zo ook het Fort bij Waver-Amstel. Waver-Amstel kreeg sneller dan de meeste forten een andere bestemming. Sinds 1959 wordt het fort gebruikt als wijnhandel door verschillende bedrijven. Dankzij zijn dikke muren heeft het fort een constante binnentemperatuur van tussen de 11 en 15 graden, ideaal voor de opslag van wijn. Ook andere forten, waaronder het Fort benoorden Purmerend en het Fort aan de Liebrug, worden om die reden door wijnhandelaren gebruikt.

Het Fort bij Waver-Amstel is in redelijke staat. Veel oude onderdelen van het interieur zijn bewaard gebleven, waaronder de oude wasruimtes, electrakasten en de keuken. Ook het waterreservoir, de waterpomp en de toiletruimtes zijn nog aanwezig. In 2015 is het fort gedeeltelijk gerestaureerd. Het fort is eigendom van Natuurmonumenten en meestal niet toegankelijk voor publiek. Wel organiseert Krimpenfort Wijnen op afspraak wijnproeverijen en worden sommige ruimtes verhuurd voor evenementen. Ook wordt het fort opengesteld op Open Monumentendag.

Tekst: Jephta Dullaart (2012). In 2024 herzien door de redactie van Oneindig Noord-Holland.

Meer informatie

Meer informatie over het Fort bij Waver-Amstel is te vinden op de volgende websites:

• Krimpenfort Wijnen
• Natuurmonumenten
• UNESCO Werelderfgoed Hollandse Waterlinies
• Stelling van Amsterdam, een stadsmuur van water

Publicatiedatum: 05/06/2024