Acht keer verdwenen, verminkt en vernield

"Ik heb geen mens aangevallen, alleen maar een schilderij. Ik kon niet anders!" riep een verwarde man nadat hij in 1975 met een gekarteld mes uithaalde naar de Nachtwacht. Naar eigen zeggen kreeg hij door bovenaardse krachten plotseling een onweerstaanbare drang om het beroemde schilderij toe te takelen.

8 min

Kort na de opening van het Rijksmuseum stevende de dader rechtstreeks op het doek af. Tachtig centimeter lange sneden waren het resultaat. Je wordt niet voor niks gewaarschuwd als je in een museum met je neus te dicht op een schilderij staat of op een antieke stoel wilt zitten. Ondanks de zware bewaking zijn er in het verleden vaak genoeg mensen geweest die de verleiding niet konden weerstaan om een mes in de droge verf te steken, een doek op te rollen en mee te nemen of een bronzen beeld om te smelten voor goud. We hebben acht spectaculaire kunstroven en vernielingen voor je op een rijtje gezet.

Beschadiging aan de Nachtwacht. Beeld: Ruud Hoff, ANP foundation.

Met een touw naar binnen, hoedjes als vermomming

In 2002, op een normale zaterdagochtend kort na het Sinterklaasfeest, werd er een ladder tegen het Van Gogh Museum gezet en klommen twee dieven met een touw via het dak naar binnen. Twee schilderijen werden er gestolen: ‘Zeegezicht bij Scheveningen’ en ‘Het uitgaan van de Hervormde Kerk te Nuenen’. De mannen droegen hoedjes als vermomming en wisten de politie twee jaar lang te ontlopen. Dezelfde hoedjes hebben uiteindelijk wel voor gezorgd dat de mannen gepakt en veroordeeld werden. De politie vond DNA in de hoedjes en arresteerde de twee dieven. De schilderijen werden in het najaar van 2016 teruggevonden in Italië, en waren vermoedelijk in handen van de Napolitaanse maffiabeweging Camorra.

Zeegezicht bij Scheveningen. Gestolen schilderij van het Van Gogh Museum. Beeld: Wikimedia Commons.

Stanleymes en een roller met latex

Het Stedelijk Museum in Amsterdam kreeg in de jaren tachtig van de twintigste eeuw te maken met een van de meest bizarre kunstvernielingen in Nederland, vooral door de uiterst omstreden restauratie. De verwarde kunstenaar Gerard Jan van Bladeren vond abstracte kunst een plaag waar iets tegen gedaan moest worden. ’s Ochtends vroeg op 21 maart 1986 vertrok hij naar het Stedelijk Museum om zijn daad van verzet tegen de abstracte kunst te plegen. Het immense ‘Who’s afraid of red yellow and blue’ van Barnett Newman vormde het perfecte doelwit. Van Bladeren stak toe met een stanleymes en maakte lange horizontale en korte verticale sneden in het doek.

Voor de restauratie werd Daniel Goldreyer ingeschakeld. Nadat het schilderij is hersteld blijkt al snel dat er iets mis is. Een groot schandaal begon. Elisabeth Bracht, restaurator van het Stedelijk Museum rapporteerde dat Goldreyer voor zijn rode overschildering xyleen had gebruikt, dat de oorspronkelijke olieverflaag van Newman zou aantasten. De aangebrachte kleur zou bovendien sterk afwijken van het originele rood, waardoor het schilderij niet hersteld, maar juist verder beschadigd is. Uiteindelijk bleek dat het inderdaad om een andere kleur verf, met andere bestanddelen ging. Bovendien had Goldreyer nog twee vernislagen aangebracht, die niet op het origineel zaten, en wel met een verfroller. Van Bladeren liet in 1995 opnieuw van zich hoorde, toen hij, wederom in het Stedelijk Museum, Newmans ‘Cathedra’ met een mes bewerkte.

Schade aan Who's afraid of Red Yellow and Blue Schade aan Who’s afraid of Red Yellow and Blue. Beeld: ANP foundation.

Verdwenen en verminkt voor brons

In 2007 werd Laren opgeschrikt door een kunstroof bij het Singer Museum. In januari werden daar zeven bronzen beelden uit de beeldentuin geroofd, waaronder de Denker van Rodin. Een lastige klus voor de dieven. De grote beelden waren namelijk behoorlijk zwaar. Tijdens het slepen verloren de daders per ongeluk een routebeschrijving, die de politie vond en al snel op het juiste spoor zette. Drie dagen nadat de roof naar buiten kwam, werd de Denker teruggevonden. Het beeld was echter zwaar toegetakeld. Hieruit bleek dat het niet om kunstdieven ging, maar om koperdieven. De beelden waren gestolen om als oud brons te worden verkocht. De Denker van Rodin werd gerestaureerd en staat vanaf 2010 weer in het museum. De andere beelden zijn nooit terug gevonden en mogelijk omgesmolten en verkocht.

Storm op het meer Galilea. Gestolen schilderij Rembrandt, Beeld: Wikimedia Commons.

Rembrandt gestolen door nepagenten

Een gewaagde kunstroof, nepsnorren en een simpel smoesje. Je ziet meteen twee karikaturen voor je; dieven die in een kinderfilm of stripverhaal schilderijen stelen. Maar het is in het echt gebeurd in 1990 bij het Isabella Gardner Museum in Boston. Twee nepagenten met nepsnorren klopten doodeenvoudig aan bij het museum. Het smoesje dat ze een melding van ongeregeldheden hadden gekregen bracht ze zonder al te veel moeite naar binnen, waar ze vervolgens tot actie overgingen. De nachtwakers lagen binnen de kortste keren vastgebonden op de grond en de dieven stalen zo’n dertien waardevolle kunstwerken, waaronder de ‘Storm op het meer van Galilea’ van Rembrandt van Rijn. Het enige bekende zeelandschap van de bekende schilder en bijzonder omdat één van de mannen op het schip in de woeste zee Rembrandt zelf zou zijn. Het schilderij is echter nog steeds niet terecht, dus zeker weten zullen we het niet.

Zwavelzuur op de Nachtwacht. Beeld: Ruud Hoff, ANP foundation.

Zwavelzuur

De Nachtwacht in het Rijksmuseum heeft heel wat moeten doorstaan. De aanval met het gekartelde mes was niet de eerste. In 1911 werd er met een schoenmakersmes op het schilderij ingehakt en in 1945 viel de toenmalige directeur van het Rijksmuseum op het wereldberoemde schuttersstuk. Een van de beruchtste aanvallen op het schilderij was in het voorjaar van 1990. Een onbekende man maakte zich los uit het publiek en spoot met een flacon zwavelzuur op het schilderij. Dat je de schade met het blote oog vandaag de dag niet meer terug ziet komt misschien wel door de alerte bewaker, die meteen gedemineraliseerd water op het schilderij spoot om het bijtende zuur te neutraliseren. Dit zorgde er voor dat het zuur alleen de vernislaag aantastte en de verflagen werden gered. De dader beweerde kunstliefhebber te zijn.

Femme nue devant le jardin. Schilderij van Picasso in het Stedelijk Museum. Beeld: Hans van Dijk, Anefo, Nationaal Archief.

Picasso lelijk toegetakeld

In 1999 kreeg het Stedelijk Museum in Amsterdam weer te maken met een ernstig incident. ‘Who’s Afraid of Red Yellow and Blue’ en ‘Cathedra’ zijn niet de enige schilderijen die met een mes werden bewerkt. Op een schijnbaar zorgeloze zondagmiddag wist iemand uit een psychiatrisch ziekenhuis te ontsnappen voor een niet zo onschuldig museumbezoek. In het Stedelijk Museum haalde hij een mes tevoorschijn en vernielde een geliefd schilderij van Picasso, ‘Femme nue devant le jardin’ (Vrouwelijk naakt voor tuin). Gelukkig volgde deze keer geen restauratieschandaal.

Vrouwe Wereld van Jacob Waben. Beeld: Westfries Museum.

Westfries in Oekraïne

In de nacht van zondag 9 op maandag 10 januari 2005 krijgt het Westfries Museum in Hoorn te maken met een grote kunstroof die de gemoederen nog vele jaren bezig houdt. De dader had het alarmsysteem gemanipuleerd en zich verscholen onder een deksel van een doodskist. Toen de kust veilig was, begon hij aan het zorgvuldig verwijderen van meer dan twintig zeventiende-eeuwse schilderijen. De doeken werden voorzichtig uit de lijsten gepeuterd en opgerold. Bij het stelen van een nog grotere hoeveelheid zilverwerk werd minder netjes gewerkt. De vitrines werden grofweg kapotgeslagen. Na de diefstal ontstond er onder andere discussie over het beveiligingssysteem en of dit geavanceerd genoeg was. De dief had immers de moderne bewegingsdetectoren zonder veel moeite kunnen afplakken.

Tien jaar na de diefstal doken een aantal gestolen schilderijen op in Oekraïne, waaronder ‘Boerenbruiloft’ van Hendrik Bogaert, ‘Vrouwe Wereld’ van Jacob Waben en ‘Nieuwstraat in Hoorn’ van Isaak Ouwater. Op 7 oktober 2016 mocht het museum de werken weer in Hoorn verwelkomen, na een slepend traject waarin de herkomst van de kunststukken moest worden aangetoond.

Auschwitzmonument Jan Wolkers. Beeld: FaceMePLS, flickr.com.

Het Auschwitzmonument van Jan Wolkers

Kunstwerken van Jan Wolkers zijn meerdere keren het doelwit van vandalen geweest. Wolkers’ glazen beeld in Almere viel in de jaren negentig enkele keren ten prooi aan vernielingen, in 1995 werd een glazen beeld in Wanneperveen vernield en twee jaar later werd het kunstwerk ‘Vrouwen in Verzet’ in Oegstgeest kapot geslagen. Ook Wolkers’ werken op Texel hebben klappen gehad. Het bekendste kunstwerk dat meerdere malen het slachtoffer werd van vandalisme is: ‘Gebroken Spiegels’. Dit glazen Auschwitzmonument in het Amsterdamse Wertheimpark werd nog vóór de onthulling door een aan drugs verslaafde glazenier met een pikhouweel bewerkt. Volgens de man moest hij het kunstwerk in opdracht van zijn werkgever stukslaan, omdat er iets mis zou zijn geweest met de constructie. De glazenier zou naar eigen zeggen meer dan duizend gulden krijgen, geld dat de verslaafde man hard nodig had. In zowel 1997 als 1999 werd het monument weer vernield. Maar daar houdt het niet op. In de zomer van 2006 werd de informatiezuil van het kunstwerk omver gereden. Wolkers’ verhaal over de betekenis van het monument verdween daarbij. Vandalisme werd echter uitgesloten.

Onbegrijpelijk, verklaarbaar

Kunstroven en -vernielingen spreken erg tot de verbeelding. Er bestaan allerlei verklaringen voor waarom iemand een eeuwenoud schilderij met een mes vernield of meerdere kunstwerken opgerold onder de arm uit een museum steelt. Voor veel mensen, kunstliefhebber of niet, blijft het echter onbegrijpelijk dat iemand er toe in staat is dergelijke daden uit te voeren. Maar ongeacht de verontwaardiging van andere mensen blijft de verleiding van het stelen van of vernielen van kunst voor sommige meesterdieven of vandalisten, te groot. Het lijstje verdwenen, verminkt en vernield is dan ook nog lang niet compleet. Welke beruchte kunstroof of vernieling staat jou nog steeds bij?

Auteur: Liza Koppenrade