3 min

Windmolens en industrie

Sinds de zestiende eeuw ontwikkelde zich op de Zaanoevers een uitgebreid stelsel van ongeveer 600 windmolens voor het pellen, kloppen, malen en zagen. Men produceerde onder andere hennep, verfstoffen, papier, granen, specerijen, cacaopoeder, schelpen, schors, tabak, snuif en hout. Nadat in 1876 het Noordzeekanaal was aangelegd, werd de Zaan een belangrijke verbinding naar en vanaf het nieuwe kanaal.

Windmolens werden fabrieken, aangedreven door stoom en elektriciteit. Langs de Zaan ontstond een spannende mengeling van werken en wonen, en de spanning daartussen nam in de loop van de 20ste eeuw toe omdat behoefte bestond aan verdere uitbreiding van de industrie aan de Zaan. Dat ging al voor de Tweede Wereldoorlog ten koste van heel veel monumentwaardige Zaanse huizen en andere gebouwen. Het zo karakteristieke beeld van Zaanse houtbouw werd erdoor aangetast.

Zaanse schans: Kalverdijk industriemolens

Bedreigde Zaanse bouwkunst

Na de Bevrijding in 1945 werd de Stichting Zaans Schoon opgericht met als doel de bedreigde monumenten van Zaanse bouwkunst voor vernietiging zoveel mogelijk te behoeden. Een gedeelte van de historische bebouwing in de Gortershoek (Zaandijk) werd beschermd. Maar dat was niet voldoende. Gezocht werd naar de mogelijkheid om naar een groter terrein bedreigde gebouwen te verplaatsen. Daarbij was de architect en stedenbouwkundige ir. Jaap Schipper (1915-2010) een deskundige inspiratiebron. Schipper creëerde het beeld van een reservaat voor Zaanse houtbouw. Door het winnen van de Prix de Rome in 1946 greep Schipper de kans om zijn ideeën hiervoor verder te ontwikkelen.

In het veenweidegebied van de Kalverpolder, net ten noorden van de Zaanse Schans van Sonoy werd een historisch-ruimtelijke structuur gepland van een combinatie tussen de Kalverringdijk met productiemolens en burgerlijke woonhuizen en andere gebouwen, en het achter gelegen agrarische gebied waarbij de nadruk meer lag op kleinschalige woningen en boerderijen.

Voor de realisatie werd in 1950 Stichting De Zaanse Schans opgericht en het duurde nog tot 1955 totdat het uitbreidingsplan voor de Zaanse Schans door het gemeentebestuur van Zaandam werd vastgesteld.

Zaanse schans: agrarische cultuur

Toeristisch perspectief

Bijna vier eeuwen na de Schans van Sonoy leek de geschiedenis zich te herhalen, nu onder bedreiging van de vooruitgang: de Zaanse Schans als succesvol nieuw bolwerk tegen sloop en vernietiging van het Zaanse gebouwde erfgoed.

In 1961 werd de Zaanse Schans geopend. Niet als openluchtmuseum, maar als uitbreiding van het openbare stedelijke woon- en werkgebied. Aan de toerist werd nog nauwelijks gedacht, maar deze wist verrassenderwijs de Zaanse Schans al spoedig te vinden. De relatief korte afstand vanuit Amsterdam als belangrijkste toeristische reisdoel in Nederland, maakte de Zaanse Schans uitstekend bereikbaar voor het internationale toerisme. Ineens bleek er behoefte aan een parkeerterrein en andere toeristische faciliteiten. De bezoekersaantallen schoten omhoog naar ruim 900.000 toeristen per jaar. In 1998 werd het Zaans Museum als belangrijke publieksvoorziening op de Zaanse Schans geopend, in 2009 gevolgd door een uitbreiding – het Verkade Paviljoen – met de schitterende bedrijfscollectie van dit beroemde bedrijf uit de Zaanstreek.

Internationale erkenning kreeg de Zaanse Schans als Ankerpunt (Anchor Point) van de European Route of Industrial Heritage (ERIH) en is de Zaanse Schans een belangrijke attractie uit het erfgoednetwerk van de HollandRoute in de Metropoolregio Amsterdam. De wereldgemeenschap bestormt dagelijks dit bolwerk in vredestijd, op zoek naar het authentieke, historische en dagelijkse leven in Holland, waarin ieder voor zich, komend van ver of minder ver, iets lijkt te herkennen. Zegt het voort en wees steeds van harte welkom.

Bronnen

• Canon van de Zaanstreek, De geschiedenis van de Zaanstreek in 27 verhalen, Alkmaar 2009
• Thijs de Gooijer, Molens langs de Zaan, Alkmaar 2005
• Jaarverslag Zaanse Schans/Zaans Museum 2009, Zaandam 2010
• Rob Kooijman, De Zaansche Molen, Vijfenzeventig jaar behoud van industrieel erfgoed, Koog aan de Zaan 2000
• Zaanse Schans en de Zaanstreek, Capitool Reisgids, Edam 2009
• www.zaanseschans.nl
• www.zaansmuseum.nl
• www.verkadepaviljoen.nl

Publicatiedatum: 19/12/2010