Samen met het Fort aan de Ossenmarkt in Weesp en het Fort Uitermeer behoorde dit torenfort oorspronkelijk tot de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Met zijn robuuste uiterlijk valt de Westbatterij op tussen de moderne, gestandaardiseerde type forten die voor de Stelling van Amsterdam waren ontwikkeld. De op een middeleeuws vestingwerk lijkende Westbatterij werd in 1852 gebouwd als onderdeel van de algehele modernisering van de Vesting Muiden. Het Muizenfort en tegenoverliggende Kazerne behoorden ook tot deze verbeteringen, maar werden pas een kwart eeuw later gebouwd.

Batterij uit de Franse Tijd

Al in 1799 werd op de huidige plek een versterkte aarden batterij aangelegd. In militair jargon betekent een batterij een opstellingsplaats voor een aantal stukken geschut, zoals kanonnen, houwitsers of mitrailleurs. Het verdedigingswerk werd door de Fransen aangelegd, omdat zij een inval vreesden van Engels-Russische legers gericht op Amsterdam via de monding van de Vecht. In de zomer van 1799 zijn Engels-Russische legers gezamenlijk de kop van Noord-Holland binnengevallen. Doel van de invasie was tweeledig. De Engelsen wilden de Nederlands-Franse oorlogsvloot bij Den Helder uitschakelen om hiermee een aanval over zee op hun land te voorkomen. Daarnaast wilde men Amsterdam heroveren op de Fransgezinde Bataafse Republiek. Na inname van de hoofdstad zou de verdreven stadhouder Willem V in de herstelde Hollandse Republiek weer aan de macht kunnen komen. Het Bataafse leger hield echter stand en versloeg het Brits-Russische expeditieleger bij Castricum. De aarden batterijen die in 1799 in allerijl door het Frans-Bataafse leger waren aangelegd worden nu gezien als de voorloper van de Stelling van Amsterdam.

Knap staaltje metselwerk

Na de Franse Tijd nam koning Willem I de verdediging van Nederland serieus ter hand. De oude zeventiende-eeuwse Hollandse Waterlinie tussen Muiden en Gorinchem werd uitgebreid en gemoderniseerd.  Het uit 1852 stammende torenfort voor de Westbatterij bij Muiden maakte onderdeel uit van deze nieuwe verdedigingslinie. Het torenfort is geheel uit baksteen opgetrokken en laat inwendig een prachtige staalkaart zien aan ingenieus metselwerk van gebogen muurvlakken, ringvormige tongewelven en andere ronde openingen en overspanningen.

Een typisch kenmerk van dit torenfort is dat er zowel op het dak als in de toren zelf geschut geplaatst kon worden. Oorspronkelijk was de dijk langs de Zuiderzee hier een stuk lager en had het geschut via de schietgaten in de toren een vrij schootsveld op zee. Na een aantal dijkdoorbraken werd de dijk in het begin van de twintigste eeuw opgehoogd, waardoor alleen het open geschut vanaf het dak de zeezijde onder vuur kon nemen. Aangezien men een aanval vanaf zee verwachtte, zijn de muren aan deze kant een stuk dikker (120 cm) dan aan de landzijde. Naar goed gebruik was de ingang van het fort beveiligd met een ophaalbrug. Oorspronkelijk was het fort omringd met een acht meter brede slotgracht.

Een traptoren met schietgaten, het ronde uitbouwsel naast de ophaalbrug, verbond de verdiepingen met elkaar. In de kelderverdieping waren de verblijven voor de soldaten (85 man in totaal), de keuken en de wasruimten met toiletten. Op de brugverdieping waren elf geschutskamers met ieder drie schietgaten. Hierboven zaten luikjes waarmee de ongezonde kruitdampen naar buiten werden afgevoerd.

Ouderwets fort

De primaire taak van de Westbatterij was de verdediging van de haven van Muiden en het voorkomen van vijandelijke landingen op de Zuiderzeedijk. Ten tijde van de bouw was men van mening dat ovale gebouwen beter bestand waren tegen geschutsvuur.

Met de invoering van de alles vernietigende brisantgranaat rond 1885 werd het torenfort hopeloos ouderwets. Om de Westbatterij nog enigszins te beschermen werd de slotgracht gedicht en een aarden wal aangelegd. Het dak werd bedekt met een meters dikke laag aarde. In 1892 werd de Westbatterij van de Nieuwe Hollandse Waterlinie overgeheveld naar de Stelling van Amsterdam. Hoewel er plannen waren voor herbouw van de verouderde torenforten, kwam hier niets van terecht. Met de komst van het Muizenfort en Fort aan het Pampus aan het eind van de negentiende eeuw was de verbetering van de Westbatterij voor de verdediging van Muiden niet meer nodig.

Champignons en zeeverkenners

Tijdens de algehele mobilisatie vanwege de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) is de Westbatterij nog in gebruik genomen, maar tijdens de oorlogsjaren ’40-’45 speelde het oude torenfort geen rol meer. De Duitse bezetter had het fort deels onder een laag zand begraven. Op het dak plaatste de Wehrmacht nog wel luchtafweergeschut.

In de jaren 60 werden de geschutskamers gebruikt als kwekerij voor champignons. Vanwege de vochtige en koele binnentemperatuur ondergingen meerdere in onbruik geraakte forten een zelfde lot, zoals het ‘collega torenfort’ op de Ossenmarkt.

In 1973 namen de zeeverkenners van de scouts hun intrek in het vervallen fort. De scouts namen het initiatief om het torenfort weer uit te graven en op te knappen. Inmiddels is het gebouw voor een groot deel gerestaureerd, is de wal volledig afgegraven en de fortgracht gedeeltelijk in oorspronkelijke staat teruggebracht. Op het dak staan twee vroegnegentiende-eeuwse kanonnen die niet bij het fort horen. Met deze kanonnen is het ook voor de moderne voorbijganger duidelijk dat dit robuuste bouwwerk nog steeds zijn mannetje staat.

Auteur: Jephta Dullaart (Redactie Oneindig Noord-Holland).

Meer informatie vindt u op de volgende websites:

Hollandse Waterlinies
Particuliere website Stelling van Amsterdam, een stadsmuur van water

Publicatiedatum: 21/09/2012