Over ongesteldheid praten was in de 19^de eeuw niet de bedoeling. Toch waren er toen ook al een hoop vrouwen die last hadden van menstruatieklachten. Kramp, ‘lendenpijn’, hoofdpijn en ‘maagbezwaren’ – in medische publicaties komt alles voorbij. De geheimen rond deze ‘ziekten van het vrouwelijk geslacht’ moesten veelal nog ontrafeld moesten worden. Soms werden vrouwen niet eens geloofd, en werden hun heftige pijnen als vorm van vrouwelijke hysterie gezien.

Vrouwen hebben natuurlijk altijd hun huis-, tuin- en keukenoplossingen tegen menstruatiepijn gehad. Van geneeskrachtige kruiden tot gemberthee en alcohol. Ook konden apothekers verschillende zelfgemaakte geneesmiddelen meegeven. Daarnaast zag een groeiend aantal ondernemende geneesmiddelenproducenten in de 2^e helft van de 19^e eeuw ook markt in menstruatieleed. Vooral buitenlandse ondernemers brachten allerlei wondermiddelen op de markt die vrouwen maandelijks moesten oplappen.

IJzerpillen en -poeders

Eén van de bekendste wondermiddelen die men tegen menstruatieklachten had, was ijzer. Men was zich ervan bewust dat ijzer een belangrijk bestanddeel van bloed was, en dat een tekort aan ijzer voor verzwakking zorgde. Voor veel kwalen die met bloed te maken hadden – of het nou bloedarmoede of menstruatieproblemen was – werd ijzer dan ook als dé oplossing gezien. Van pillen tot oplosbare poeders, er was van alles verkrijgbaar.

Spelers op de ijzermedicatiemarkt moesten daardoor extra hun best doen om zich te onderscheiden. Geheime recepten, gereedschappen en bereidingswijzes moesten de lijdende vrouw overtuigen dat hun supplement toch echt het enige echte was. Zo produceerde een zekere heer Bravais ‘gedialyseerd Yzer’ – bereid volgens ‘de gegevens welke hij alléén bezit en met geheel speciale toestellen’. Een vloeibaar ijzerhoudend middel zonder onaangename smaak, waarvan 10 tot 15 druppels aan een glas water, wijn of bouillon toegevoegd moest worden. Ideaal voor late menstruaties, maar ook ruggemergziekten, stemverlies en oorsuizen…

Siroop met jodium en kina

Een ander populair ingrediënt was jodium, waarvan men halverwege de 19^de eeuw ontdekte dat het belangrijk was voor de gezondheid. Vanwege de onaangename smaak werd dit vaak verwerkt in zoete siropen. Er waren verschillende van zulke siropen op de markt. Het Sirop Guilliermond – ‘het beste middel dat levertraan vervangt’ – was bijvoorbeeld een ‘iodotannisch’ siroop tegen onder andere moeilijke menstruatie. De fabrikant liet specifiek weten dat dit siroop een ‘aangenamen smaak’ had.

Ook kina – medicinaal poeder gewonnen uit onder andere de bast van de boom rode kina – was een veelvoorkomende remedie tegen menstruatieproblemen. Kina was (volgens een advertentie) een krachtdadig ‘tonisch en versterkend middel’ zijn en werd net als ijzer in siropen verwerkt. De Kina-IJzer-Sirop van Grimault & Co., verkrijgbaar bij verschillende zaken in Amsterdam en Haarlem, werd volgens de fabrikanten ‘altijd met goed succes aangewend’ tegen onregelmatigheden in de menstruatie én menstruatiepijnen ‘waaraan de Dames zoo dikwerf onderhevig zijn’. Het middel zou aanbevolen zijn door ‘al de geneeskundige celebriteiten van Parijs’.

Een goed glas wijn

Waarom een bittere pil slikken, als je ook het nuttige met het aangename kunt verenigen? Een opvallend wondermiddel tegen menstruatieklachten was wijn. Verschillende Franse apothekers brachten in Nederland verrijkte wijnen op de markt. Zo was bij de ‘voornaamste Apothekers van Nederland’ Belliniwijn met ‘Kina en Colombo-wortel’ te krijgen. Deze ‘versterkende, koortsverdrijvende, zenuwbedarende wijn’ zou (althans volgens degenen die er geld aan verdienden) een aanrader zijn bij ongeregelde menstruatie.

Ene docteur Henry Francourt bracht staalwijn op de markt, een ‘hoogst kunstmatige oplossing van staal in spaanschen wijn’. Verkregen door ‘een zeer langwijligen en moeijelijken arbeid’ bevatte deze wijn dezelfde ‘veelvermogende kracht en heilzame werking’. De wijn bevorderde de maandstonden, maar hielp ook goed tegen wormen, waterzucht, blaadproblemen en ‘verouderde Diarrheën’.

Defresne adverteerde in 1882 met Tonisch-voedende wijn. Deze bekroonde wijn was aangenaam van smaak en hielp volgens Defresne bij moeilijke en ongeregelde menstruaties. Net als een scala aan andere klachten, waaronder zenuwlijden, bloedarmoede en longtering. De wijn werd zelfs aanbevolen voor zwangere vrouwen die kampten met misselijkheid, en vrouwen die hun borstvoeding wilden verrijken! Slechts een half Maderaglas bij het dessert was voldoende.

IJzerchocola

Ook een zekere Colmet d’Aage uit Parijs wist wel wat vrouwen nodig hadden tijdens hun maandelijkse ellende. Tegen ‘opstopping der maandstonden’, maar ook lendenziekte en maagpijnen, bracht Colmet ijzerhoudende chocola op de markt. Vereerd met gouden, zilveren én metalen gedenkpenningen op verschillende Wereldtentoonstellingen! Net als jodium was ook de smaak van ijzer was niet altijd prettig – deze werd dankzij de chocola vakkundig gemaskeerd.

Ook voor andere kwalen had dit bedrijf medicinale chocola in de aanbieding. Een purgerende chocola tegen maagzuur bijvoorbeeld, en pastilles tegen wormen. De Nederlandsche Maatschappij tot Bevordering der Geneeskunst dacht overigens dat Colmets purgerende chocola een zeer zwakke ‘physiologische werking’ had.

Speciaal tegen vrouwelijke kwalen

Veel van de bovengenoemde producten waren algemene wondermiddelen, die tegen een scala aan klachten werkten. Sommige ondernemers kwamen op het idee om middeltjes op de markt te brengen die specifiek voor menstruatieklachten bedoeld waren. Zoals Steketee’s Positieve Periodikale Toebereiding – overgekomen uit Amerika, en daar bekend als Steketee’s Periodical Preparation of Steketee’s Female Regulator. Speciaal bedoeld voor ‘vrouwen die lijden aan pijnlijke, onvoldoende of ongeregelde maandstonden’. Wat er precies in zat, liet Geo G. Steketee in zijn advertenties niet weten. Wel attendeerde hij vrouwen speciaal nog even op de gevaren die volgens hem bij een uitblijvende menstruatie konden ontstaan. Tering, bijvoorbeeld, en een vroegtijdig graf.

Op naar het kuuroord

Als niets hielp, was er altijd nog de mogelijkheid: kuren. Verschillende badplaatsen in Duitsland adverteerden in Nederlandse kranten, dat hun heilzame baden een ‘gezegende werking’ zouden hebben bij ongeregelde of uitblijvende menstruatie. Naast uiteraard verschillende andere aandoeningen, zoals geslachtsziektes, jicht en diabetes. Bezoekers konden van alles uitproberen: van ijzerhoudende, koolzuurrijke baden (die vermoedelijk het effectiefst moesten zijn tegen menstruatieklachten) tot modder- en stoombaden. Uiteraard was dit wel een tikkeltje duurder dan een ijzerpilletje van de apotheek. Sommige badplaatsen stuurden daarom ook flessen mineraalwater naar het buitenland.

Of al deze dingen hielpen? Voor vrouwen is te hopen van wel. Zeker is wel, dat er voldoende ruimte was voor kwakzalvers en ‘marketingmedicatie’. De Engelse geneesmiddelenproducent Thomas Holloway was internationaal bekend dankzij de ‘Pillen en Zalf van Holloway’. In tegenstelling tot de ‘gewone artsenij’ zouden deze pillen op de geneeskrachtige werking van de natuur berusten. Ook ‘vrouwelijke kwalen’ zouden deze pillen ‘volkomen en bestendig’ verdrijven. Wetenschappelijk onderzoek na zijn dood, wees echter uit dat deze pillen maar weinig werkzame stoffen bevatten.

Tekst: Marit Eisses

Bronnen:

• Jaipreet Virdi, Thousands of years of women’s pain (Wellcome Collection)
• Lalita Kaplish, The law of periodicity for menstruation (Wellcome Collection)
• Treatments for Menstrual Cramps throughouth History (Museum of Healthcare)
• Het belang van jodium en hoe voldoende binnen te krijgen
• Nederlands tijdschrift voor geneeskunde, 1866
• Nieuwe Rotterdamsche Courant, 12-4-1867
• Nieuw Israelitisch Weekblad, 5-3-1869
• Algemeen Handelsblad, 22-11-1865, 17-4-1872, 20-4-1873
• De Grondwet, 1-5-1873
• Arnhemsche Courant, 17-5-1875
• De Maasbode, 11-12-1877
• Java-bode, 1-5-1882
• Bataviaasch Handelsblad, 19-5-1890
• De Grondwet, 12-11-1896
• Het Vaderland, 30-11-1896
• De Grondwet, 4-4-1899

Publicatiedatum: 18/12/2023