Een voorbode voor 2016

Nog even dus en het is honderd jaar geleden dat de dijken doorbraken, waardoor niet alleen een groot deel van Noord-Holland, maar ook vrijwel alle dorpen en steden rondom de toenmalige Zuiderzee onder water kwamen te staan. Het leidde uiteindelijk tot de bouw van de Afsluitdijk. 2016 wordt dus een herdenkingsjaar met allerlei activiteiten om het “waterbewustzijn naar een hoger peil te brengen”, zoals Stephan Warnik, directeur van het Zuiderzeemuseum, het formuleert.

Zijn museum zal volgend jaar onder andere een watersnoodstraat nabouwen, maar in de kerstvakantie kunnen liefhebbers alvast een ‘winterwandeling’ in het buitenmuseum maken, waar op panelen foto’s van de watersnood zijn te zien.

De watersnood van 1916 is de eerste ramp die fotografisch in beeld is gebracht. Filmmaker Jacques Laureys heeft zo’n 1500 foto’s teruggevonden in beeldbanken. De meeste fotografen zijn gemaakt door straatfotografen die hun brood verdienden door dorpen en steden af te reizen en foto’s te maken, die ze in de vorm van ansichtkaarten verkochten. Dat er vaak wel twintig of dertig man op zo’n foto staan, was best wel slim, want dan was de kans groter dat ze je ansichtkaart kochten.

Vergeten water

Jacques Laureys, die al elf jaar met het thema bezig is, had zelf al een aardige collectie watersnoodfoto’s opgebouwd, die hij verwerkt heeft in een 64 minuten durende ‘fotodocumentaire’ (2010) over de watersnood van 1916, ‘Vergeten water’. De documentaire heeft ook op het Nederlands Filmfestival gedraaid en is nu ook in het buitenmuseum te zien.

Maar Laureys maakt niet alleen een film, hij raakte ook geïnteresseerd in de fotografen die de watersnood in beeld brachten. Het was nog een hele klus om hun namen te achterhalen, want driekwart van de foto’s was anoniem. Uiteindelijk heeft hij 28 fotografen achterhaald, die allemaal een portretje hebben gekregen, verluchtigd met de foto’s die ze hebben gemaakt. Onder hen is bijvoorbeeld Piet Jonker uit Egmond aan zee, die maar liefst driehonderd foto’s maakte van de watersnood in Anna Paulowna. De helft van de opbrengst van de “overstroomingsopnamen, die hij tot ansichtkaarten verwerkte, ging naar de fotograaf, de andere helft ging naar ‘de menschen uit de polder'”.

Huiveringwekkend

Niet elk fotografenportret is even boeiend, maar dat wordt goedgemaakt door de soms huiveringwekkend mooie foto’s die in het boek zijn opgenomen. En door de ooggetuigenverslagen. Laureys: “Er zijn wel meer boeken over de ramp van 1916 gemaakt, maar dan lees je altijd maar een klein stukje van zo’n verslag. Ik vond het veel interessanter om ze helemaal af te drukken.”

Eén van de mooiste ooggetuigenverslagen is die van Neeltje Schokker uit Volendam, die de ramp beschrijft door de ogen van een kind. “Jaap gooide de kachel uit met water, dat steeds hoger in de kamer kwam te staan, en wij moesten boven blijven. En ja, dat was weer een nieuw pretje voor ons, want we keken telkens naar de trap. En als er weer een tree blank stond, zeiden we: ‘Moe, alweer een treetje hoger!’ We wisten toen nog niet hoe hoger het water zou komen, maar Jacob, mijn broertje, zei: ‘Moe, u hoeft niet bang te zijn hoor. Als ’t water nog hoger komt, klimmen we op ’t puntje van de kerktoren.”

Ook mejuffrouw L. Dekker uit Wijdewormer houdt een dagboek bij. Zij beschrijft wat er gebeurt in de nacht van 13 op 14 januari 1916, wat een goed beeld geeft van de snelheid waarmee het water oprukt. “Noodweer – Storm uit het Noordwesten. Doorbraak te Durgerdam, Katwoude, Anna Paulowna, voor de helft overstroomd; alle polders bij Edam en Monnickendam onder water. Broekermeer en Broek in Waterland overstroomd, veel vee verdronken te Broek, 1 soldaat bij het reddingswerk verdronken. Belmermeer overstroomd, van de 300 stuks vee, 20 gered; te Edam de kerk vol vee. Een ontzettende ramp is over deze streken gedaald door deze doorbraak.”

Hoed kwijtgeraakt

Met een scherp oog voor details schrijft mejuffrouw Dekker in haar dagboek nog dat “de burgemeester van Zaandam zijn hoed is kwijtgeraakt in de storm.” Om vervolgens te melden dat om twee uur ’s nachts de soldaten terug kwamen van de dijk, omdat het er niet was uit te houden: “de dijk stond te schudden en te beven.” Gelukkig zou de dijk het houden: “Ja, hij hield dapper stand, tot zegen van het land.”

Alhoewel Laureys ook fotografen uit Harderwijk en Zwolle behandelt, komen de meesten uit Noord- en Zuid-Holland. En dat is begrijpelijk, “want daar heeft het water vier maanden op het land gestaan,” zo vertelde hij bij de opening van de fototentoonstelling aan waterschapsdeskundige Willem Messchaert, die een vraaggesprek met hem had. “In de meeste andere gebieden was dat maar één of twee dagen. Ze hadden dus de tijd om hele grote series te maken.” Onder hen was Piet Jonker uit Egmond aan Zee die in het onder water gelopen Anna Paulowna maar liefst driehonderd foto’s maakte met zijn drie kilo wegende spiegelreflexcamera, wat volgens Laureys foto’s ‘van een waanzinnige kwaliteit’ opleverde.

En nee, de film- en boekmaker, die in Twisk woont, dat net iets boven zeeniveau ligt, heeft zelf geen noodpakket in huis mochten de dijken ooit nog eens doorbreken. Maar hij weet wel wat hem te doen staat mocht het water nog eens opspelen. “Hard rennen! Dat deden ze in 1916 ook. Je moet naar een hoge plek. Meestal is dat de dijk. En dan moet je rennen.”

´Vergeten Water´ in het buitenmuseum

Zo’n 35 watersnoodfoto’s zijn tijdens de kerstvakantie (t/m 3 januari, behalve op Eerste kerstdag) te zien in het buitenmuseum van het Zuiderzeemuseum. De entree bedraagt twee euro voor volwassen, kinderen van 4 t/m 12 jaar betalen de helft. Jongere kinderen en houders van een Museumjaarkaart hebben vrij toegang.

Het boek ‘Vergeten Water’ van Jacques Laureys, dat niet alleen een fraaie collectie watersnoodfoto’s bevat, maar ook de ontwikkeling van de fotografie beschrijft, is verkrijgbaar in de museumwinkel en voor €29,95 te bestellen via bestellen@uitgeverijnoordholland.nl.

Auteur: Arnoud van Soest

Publicatiedatum: 21/12/2015