Het Muizenfort in Muiden

Gebouw C, beter bekend als het Muizenfort, werd tussen 1874-1877 gebouwd als versterking van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Als onderdeel van de vesting Muiden werd het in 1892 toegevoegd aan het Zuidoostfront van de Stelling van Amsterdam.

4 min

De Nieuwe Hollandse Waterlinie was een belangrijke Nederlandse verdedigingslinie tussen de Zuiderzee en de Biesbosch. Door middel van een netwerk van forten en sluizen moest een groot deel van Holland en Utrecht beschermd worden tegen vijandelijke aanvallen. De sluizen konden omliggende gebieden onder water zetten, waardoor zij onbegaanbaar werden voor de vijand. Vanuit de forten werden kwetsbare plekken in de verdediging beschermd. De Nieuwe Hollandse Waterlinie was tussen 1815-1940 in gebruik.

De Stelling van Amsterdam werd tussen 1880-1920 aangelegd. Ook dit was een bijzonder verdedigingswerk van forten, batterijen, dijken en sluizen. Militairen konden de toegang tot de hoofdstad blokkeren door de omliggende gebieden onder water te zetten. Tot de uitvinding van nieuwe militaire technieken en de komst van het vliegtuig bleef Amsterdam zo beschermd tegen invallen van vijanden. Ondanks dat de Stelling van Amsterdam als geheel nooit in werking is getreden, is het een belangrijk militair monument. Sinds 1996 staat de Stelling op de Werelderfgoedlijst van UNESCO en vanaf juli 2021 maakt het samen met de Nieuwe Hollandse Waterlinie onderdeel uit van het werelderfgoed Hollandse Waterlinies .

Het Muizenfort in Muiden, 1973. Archief van de redactie van De Gooi- en Eemlander, Streekarchief Gooi en Vechtstreek.

Van Gebouw C tot Muizenfort

Op de gevelsteen boven de ingang is te lezen dat de bouw van het Muizenfort in 1874 begon. Het bakstenen fort staat op een eiland in de as van de trekvaart naar Naarden, met als taak om voor de vestingwallen de gracht en terrein te kunnen beschieten (caponnière ). Ook bewaakte het ‘fort’ de toegang tot de Vesting Muiden via de trekvaart en de Noordpolderweg en de Zuidpolderweg. Aan beide zijden van het gebouw zijn kazematten voor de opstelling van geschut. Aan de oostzijde is het fortgebouw afgedekt met zand. Dit moest het gebouw beschermen tegen inslaande granaten. Waaraan het Muizenfort zijn naam te danken heeft, is niet met zekerheid te zeggen. Vaak wordt gedacht dat de naam verwijst naar de vaalgrijze uniformen van de soldaten die tijdens de Tweede Wereldoorlog in het fort verbleven. Een andere mogelijkheid is dat het fort zijn naam kreeg vanwege de schietgaten in de kazematten, die op muizenholletjes lijken. De officiële naam van het fort is ‘Gebouw C’. Binnen de Vesting Muiden, waar het fort onderdeel van is, werden alle gebouwen met een letter aangeduid. Gebouw A en B zijn inmiddels gesloopt, maar gebouw C tot en met H bestaan nog wel.

Schietgat in het Muizenfort, 2013. Foto: Kenneth Stamp / Hippolytushoef in opdracht van provincie Noord-Holland, CC BY 2.0, via Wikimedia Commons.

Wachten op de vijand

Het Muizenfort werd tussen 1914-1918 en tussen 1939-1940 in een staat van paraatheid gebracht, maar er is nooit oorlog gevoerd. Tijdens de mobilisatie voor de Eerste Wereldoorlog werden ongeveer 150 soldaten binnen de vesting ondergebracht. Het fort was hier goed voor uitgerust. Er waren manschappenverblijven, een keuken en een officiersruimte waar gewone soldaten niet mochten komen. Ook had het fort een kruitmagazijn, een algemene opslag, een privaat voor de gewone soldaten en een privétoilet voor de officieren. De soldaten brachten hun dagen door met oefenen, wachtlopen, onderhoud en kaarten.

Tijdens de mobilisatie voor de Tweede Wereldoorlog op 29 augustus 1939 werd de Vesting Muiden opnieuw door soldaten bemand. Door heel het land werden 300.000 mannen opgeroepen voor de dienstplicht. In Muiden werden zij in eerste instantie ondergebracht in het Muizenfort en de kazerne (‘Gebouw D’) tegenover het fort. Inmiddels waren beide gebouwen niet meer in al te beste staat. Jan Klink, die als soldaat naar Muiden kwam, herinnerde zich in 1989: “De eerste nacht moest ik in de Kazerne slapen. De ratten liepen gewoon over je heen. Het was er vreselijk donker en vochtig. In het Muizenfort schijnt het nog erger geweest te zijn. Ik wilde daar niet meer slapen en heb toen een inkwartieradres gevonden bij burgers.”

Het Muizenfort in Muiden, 2013. Foto: Kenneth Stamp / Hippolytushoef in opdracht van provincie Noord-Holland, CC BY 2.0, via Wikimedia Commons.

Een nieuwe bestemming

Tot 1973 werd het Muizenfort gebruikt door het ministerie van Defensie. Daarna werd het omgebouwd tot jongerencentrum, tot het in 1983 leeg kwam te staan. In 1989-1990 is het fort door de gemeente opgeknapt en opnieuw als jongerencentrum gebruikt. In 1997 kreeg de Historische Kring Stad Muiden het fortgebouw onder haar hoede. Tussen 2007-2015 was het Muider Muizenfort Museum in het fort te vinden.

Sinds 2018 is het bezoekerscentrum Vesting Muiden ondergebracht in het fort. Het centrum heeft een permanente expositie over de geschiedenis van Muiden, waar ook de Stelling van Amsterdam en de Nieuwe Hollandse Waterlinie deel van uitmaken. Ook draait er een film over de geschiedenis van de Vesting Muiden en is er een VVV-informatiepunt. Een deel van het fortgebouw wordt als kantoorruimte gebruikt door creatieve bedrijven. Het officiersvertrek, het manschappenverblijf en één van de kazematten zijn te huur als vergaderlocatie. Ook is er sinds 2019 een escaperoom in het fort te vinden.