6 min

70 mensen, waaronder veel ambtenaren en andere plannenmakers, verzamelen zich op de parkeerplaats van station Haarlem-Spaarnwoude om zich over twee bussen te verdelen. Vandaag is het de Dag van de Herbestemming, een ietwat ronkende naam voor een excursie langs vier gebouwen in Noord-Holland die een nieuw leven krijgen. Op naar Uithoorn, op naar de enige kerk die architect Rietveld ooit heeft ontworpen: De Hoeksteen. Er zit nu nog een bibliotheek in, maar die trekt er in 2016 uit. De erven Rietveld zouden graag zien dat er een Rietveld Experience voor in de plaats komt, want ’s mans werk is nu teveel over het land verspreid. De gemeente Uithoorn ziet dat ook wel zitten, maar wil er ook functies in waar de bewoners van Uithoorn ook wat aan hebben. Op dit moment werken kunststudenten hard aan een business plan, waarbij De Hoeksteen niet alleen open en toegankelijk blijft, maar ook nog zelfbedruipend is, want noch de gemeente, noch de erven van Rietveld kunnen er geld in steken.

Een deel van Hoeve Overslot in Egmond aan Den Hoef. Beeld Arnoud van Soest

Een échte Rietveld

Terwijl we de trap af wandelen vragen we Bob Berkemeier, één van de mensen die het gebouw een warm hart toedraagt, waar je aan kunt zien dat het een échte Rietveld is. “Het is een gebouw zonder toeters en bellen; simpel en strak, met veel wit en grijs.” Architect Alenca Mulder (WVAU), die de mogelijkheden van het gebouw in kaart heeft gebracht, noemt De Hoeksteen “‘een goed voorbeeld van de nieuwe zakelijkheid; dus veel glas, staal, beton.” En dat vele rood, wat het interieur van de bibliotheek kenmerkt, dat is toch zeker ook typisch Rietveld? “Nee hoor, dat is pas later geschilderd.” Vervolgens stappen we weer in de bus. Ria Zijlstra, wethouder van Uithoorn, gaat ook mee. Dat komt mooi uit, want dan kunnen we haar meteen vragen wat ze bedoelde met haar opmerking dat een Rietveld Experience toeristen naar Uithoorn kan lokken. “Behalve zo’n experience, liggen er twee forten in onze gemeente, die onderdeel zijn van de Stelling van Amsterdam. Verder hebben we een prachtige kerk aan de Amstel, de Thamerkerk. Daar zou je toeristen over de Amstel naar toe kunnen varen met een salonboot, al dan niet met een high tea aan boord. Maar zo’n Rietveld Experience kan ook interessant zijn voor toeristen die in Schiphol overstappen en een paar uur over hebben. Japanners zijn gek van Rietveld.”

De Hoeksteen in Uithoorn, door Rietveld ontworpen. Beeld Arnoud van Soest

Wapens en munitie

Volgende stop is het Zaanse Hembrugterrein, een voormalig terrein van defensie, waar ooit wapens en munitie werden gemaakt. Het is een 43 hectare groot terrein, dus het is niet zo gek dat projectleider Bas Boeker zich afvraagt of hij tijdens de wandeling misschien een paar mensen is kwijtgeraakt. Vervolgens vertelt hij uit dat het rijksvastgoedbedrijf, waar hij door de gemeente Amsterdam aan is uitgeleend, niet zo goed wist wat ze met dit deels vervuilde defensieterrein aan moest. Een aantal gebouwen zijn monument, dus de boel platgooien, dat zat er niet in. Uiteindelijk besloot men het terrein maar te ontwikkelen, stapje voor stapje. De vervuiling is aangepakt en inmiddels zijn acht gebouwen onder handen genomen. In één daarvan zit een winkel voor design meubelen, in een ander gebouw huist een fabriek die voedsel conserveert dat anders weggegooid zou worden. Verder zijn de vervallen fabrieksgebouwen blijkbaar zó fotogeniek dat Nick en Simon, maar ook Dries Roelvink er filmopnames hebben gemaakt. Zelfs U2 is pas langs geweest voor een fotoshoot. Boeker keek dus wel even verbaasd toen hij Bono uit een busje zag stappen. “Nee, helaas, ze hebben hier niet opgetreden.”

Maar hoe lok je mensen naar dit nogal excentrisch gelegen terrein, vraagt gedeputeerde Ralph de Vries zich af. Daar hebben de plannenmakers ook over nagedacht. “We denken aan publiekstrekkers zoals een Afrikaanse markt of een brouwerij. Om mensen hierheen te krijgen, zijn er plannen voor een bootverbinding met Amsterdam CS en een bus naar Zaanstad.” Wist de rijksvastgoeddienst niet zo goed wat ze met het voormalige defensieterrein aan moest, met de voormalige 4000 m2 grote en vervallen machinehal, waar we nu voor staan, zat ze helemaal in haar maag. Wat er mee gaat gebeuren is nog niet duidelijk. Wordt het een vestiging van Starbucks? Een Museum van de Arbeid? Krijgt het een parkeerfunctie, voor als het op het terrein drukker wordt? Misschien, denkt projectleider Boeker hardop, gaat het rijk de hal wel gebruiken om te experimenteren met ‘duurzaamheidstechnieken’. Dat wordt dan vast geen publiekstrekker, maar er blijven nog genoeg bouwen over om leuke dingen mee te doen.

De voormalige machinehal van het Hembrugterrein is 4000 m2 groot. En vervallen.

Gemeente wil reuring

En dan is het tijd om terug naar de bus te wandelen, want we moeten nog naar Egmond aan Den Hoef, waar Hoeve Overslot op ons ligt te wachten, een van oorsprong zestiende-eeuwse boerderij, die tegenover de fundamenten van Kasteel van Egmond ligt. Dat kasteel werd in 1573 in opdracht van Willem van Oranje in brand gestoken, omdat het niet in Spaanse handen mocht vallen. Alleen de fundamenten zijn teruggevonden in het moeras en de slotkapel is inmiddels gerestaureerd. Gebouwen hadden in die tijd nog gewoon een functie en waren nog geen object van monumentenzorg.
Van die rijke historie is weinig meer te zien, op de Slotkapel en Hoeve Overslot na. Het huidige college heeft echter meer ambities en wil dat Bergen méér te bieden heeft dan strand en duinen, boerderijen en bunkers. Concrete plannen zijn er nog niet, dat mag een lokale stichting uitknobbelen. De gemeente ‘faciliteert’ slechts en oh ja, de stichting dient wel met een ‘realistisch exploitatiemodel’ te komen. Met Kerst wordt de balans opgemaakt. Veel valt er nog niet te zien, maar volgens Pieter Korstanje van de gemeente Bergen moeten we niet gek opkijken als er over een jaar of drie een mooi historisch informatiecentrum staat, die dit historische gebied ‘een nieuwe impuls’ kan geven.

De voormalige kapel van het St. Willibrorduscomplex in Heiloo, inmiddel tot Cultuurkoepel omgedoopt. Beeld Arnoud van Soest

Een open inrichting

Even later rijden we met de bus naar Heiloo voor de laatste etappe: het gebouwencomplex van de voormalige St. Willibrordusstichting. Ooit was dit een gesloten, katholiek complex voor mensen met een geestesziekte (1930), maar inmiddels is dit het onderkomen van de GGZ Noord-Holland. De GGZ heeft niet alle gebouwen nodig en zo kwam men op het idee om het complex voor een deel weer terug te geven aan de samenleving. In het hoofdgebouw zitten nu honderd kleine bedrijfjes, terwijl er dertig op een wachtlijst staan. De tijd van gesloten inrichtingen is in ieder geval voorbij. Zo kan het publiek op het terrein, waar nog zo’n driehonderd patiënten zijn ondergebracht, terecht om plantjes uit de kwekerij of hout voor de open haard te kopen. Parel van landgoed Willibrordus is de voormalige kapel, wat een veel te bescheiden naam is voor een imposante, met gebrandschilderde ramen uitgeruste koepelkerk. Hier worden onder meer exposities en concerten gehouden. In de toekomst zal dat ook nog wel zo zijn, maar inmiddels heeft het bestuur van de GGZ een contract gesloten met een exploitant, die er vanaf januari 2016 voor gaat zorgen dat de activiteiten genoeg opbrengen om de hoge onderhoudskosten te dekken. Naast culturele activiteiten zal de kapel dus ook voor bedrijfsevenementen worden gebruikt en andere activiteiten die geld in het laatje brengen.  Volgens bestuurder Jos Brinkmann is het landgoed toch wel een icoon in Kennemerland. “Dat merkten we bijvoorbeeld toen anderhalf jaar geleden het koperen dak moest worden gerepareerd, omdat het lekte. Bij die gelegenheid moest ook het kruis er even af en prompt kregen we een telefoontje van Schiphol, want voor veel piloten bleek dat kruis een baken te zijn op weg naar Schiphol.”

Auteur: Arnoud van Soest

Publicatiedatum: 21/09/2015