Oneindig Noord-HollandBeleef de geschiedenis van jouw provincie
NL | EN

Van barbierszoon naar vermogend weldoener

In 2014 verkocht het Onze Lieve Vrouwe Gasthuis zijn locatie aan de Prinsengracht. Na 157 jaar kwam er een einde aan de hospitaalfunctie van het gebouw. Het Prinsengrachtziekenhuis was in 1857 opgericht door enkele Amsterdamse artsen en notabelen, onder wie Jan Pieter Heije (1809-1876). Zijn naam leeft nog voort dankzij de naar hem vernoemde Amsterdamse straat, maar verder is hij bijna vergeten. Dat is jammer, want het Prinsengrachtziekenhuis was lang niet de enige verdienste van deze dokter en dichter.

Jan Pieter Heije

Ongedateerd portret door A.J. Ehnle. Beeld: Rijksmuseum.

Jan Pieter HeijeJan Pieter Heije

Jan Pieter de arts

In een huisje aan het Oudekerksplein in Amsterdam beviel Anna Sluyp op 1 maart 1809 van een zoon: Jan Pieter. Haar man Casper Hermanus Heije was barbier-chirurgijn, maar dankzij een erfenis kon hun zoon een goede opleiding volgen. Jan Pieter ging Geneeskunde studeren en promoveerde in 1832. Tijdens zijn carrière als dokter maakte hij meerdere cholera-epidemieën mee. Dat zette hem aan het denken over de ellendige levensomstandigheden van de armste bevolkingslagen. Het werd zijn levensdoel om deze omstandigheden te verbeteren.

Jan Pieter wilde ‘het volk’ verheffen en typisch negentiende-eeuwse deugden als reinheid, huiselijkheid en vaderlandsliefde bevorderen. Hij vond dat de overheid maatregelen moest nemen. Daarom schreef hij vele artikelen over volksgezondheid, huisvesting en hygiëne. In de vroege jaren veertig van de negentiende eeuw streed hij al voor bouwvoorschriften, rampenplannen en het bestrijden van kwakzalverij. Tijdens zijn vierjarige lidmaatschap van het Amsterdamse gemeentebestuur pleitte hij voor verbeteringen op alle vlakken, maar hij had vooralsnog weinig succes. De andere bestuursleden waren niet te porren voor vernieuwingen en landelijke wetten kwamen er pas vanaf 1865.

Om zijn strijd kracht bij te zetten was Jan Pieter (mede-)oprichter van verschillende genootschappen, waaronder de Vereeniging voor Ziekenverpleging (1843) en de Nederlandsche Maatschappij tot Bevordering der Geneeskunde (1849). De Vereeniging opende in 1857 het Prinsengrachtziekenhuis en de Maatschappij gaf het Nederlandsch Tijdschrift voor Geneeskunde uit, waar Jan Pieter bijdragen voor schreef.

Jan Pieter Heije

Portret door A.J. Ehnle (1855). Beeld: Rijksmuseum.

Jan Pieter HeijeJan Pieter Heije

Jan Pieter de weldoener

In 1850 trouwde Jan Pieter met domineesdochter Maria Margaretha van Voorst, een van de rijkste vrouwen van Amsterdam. Zijn schoonvader had een stuk land gekocht in de Haarlemmermeerpolder. Daar, in het dorp Abbenes, verpachtte hij boerderijen en vanaf 1860 nam Jan Pieter deze taak over. Jan Pieter kwam er eens per week en bouwde een goede band op met het dorpje. Zijn dromen over het beschaven en ontwikkelen van minderbedeelden kon hij hier verwezenlijken.

Jan Pieter zette zich in voor de verheffing van de dorpsbewoners. Het bijbrengen van de negentiende-eeuwse deugden stond hierbij hoog op het programma. Hij bouwde niet alleen huizen voor de dorpelingen, maar ook een school, een bibliotheek en een kerk. De Abbenessers mochten gratis onderwijs volgen en in de bibliotheek stonden boeken voor zowel volwassenen als kinderen. Omdat hij bij ‘zijn volk’ begraven wilde worden, liet hij bij de kerk een familiegrafkelder met een monument aanleggen.

‘St. Nicolaas’ of ‘Zie, de maan schijnt door de boomen’

Jan Pieter Heije, Kinderliederen (1845, druk 1863). Beeld: DBNL.

'St. Nicolaas' of 'Zie, de maan schijnt door de boomen'‘St. Nicolaas’ of ‘Zie, de maan schijnt door de boomen’

Jan Pieter de dichter

Jan Pieter wilde mensen opvoeden tot goede burgers. Dit beschavingsideaal komt ook naar voren als we kijken naar zijn dichtkunsten. Hij richtte zich vooral op het schrijven van kinderversjes zoals ‘Zie, de maan schijnt door de boomen’ en het vrij schrijnende ‘Daar zaten zeven kikkertjes’. Daarnaast schreef hij ook nationalistische volksliedjes, bij voorkeur over zeventiende-eeuwse vaderlandse helden. ‘De Zilvervloot’, een lied over Piet Hein (zijn naam is klein, maar… inderdaad), is een bekend voorbeeld. Veel van deze liedjes werden op muziek gezet door zijn goede vriend J.J. Viotta.

Zijn volks- en kinderliedjes zijn tot op de dag van vandaag nog bekend, maar Jan Pieter Heije heeft zoveel meer gedaan dan het schrijven van liedbundels. Niet alleen voor zijn genootschappen, het Prinsengrachtziekenhuis en Abbenes, maar voor heel Nederland. Jan Pieter is van ongekend belang geweest voor het aankaarten van de tekortkomingen op het gebied van de volksgezondheid. Het duurde nog tot de twintigste eeuw voordat de verbeteringen echt goed op gang kwamen, maar de eerste stappen werden mede dankzij hem in ieder geval gezet.

Auteur: Lars van der Kooij

Bronnen

Jan Stroop, ‘De twee gezichten van Jan Pieter Heije’ in Ons Amsterdam
‘Heije, Jan Pieter’, Dodenakkers
‘Jan Pieter Heije’, DBNL
‘Jan Pieter Heije (1809-1876)’, Koninklijke Bibliotheek

Publicatiedatum: 06/02/2017

Aanvullingen

Vul deze informatie aan of geef een reactie.

Plaats een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Vereiste velden zijn gemarkeerd met *. Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd.