‘Trouw’ en ‘De Luistervink’ in Oostzaan

Drukkerij Van Wijk is al meer dan honderd jaar een begrip in de Zaanstreek. Tijdens de bezetting, als de drukpersen zich nog aan Kerkstraat 268 bevinden, wordt het familiebedrijf gevraagd om de illegale bladen ‘Trouw’ en ‘De Luistervink’ te drukken. De organisatie die deze verzetsbladen oorspronkelijk drukte in de Zaanstreek en Amsterdam, was vlak daarvoor opgerold door de bezetter. Het drukken van de kranten met een oplage van soms wel dertigduizend stuks, was zeker niet zonder gevaar. Terwijl de ondergrondse uitgaves vers van de pers rolden, hield een knokploeg bewapend met stenguns en granaten de omgeving in de gaten.

Dansen bij Anton Mussert

Hotel-café-restaurant De Waakzaamheid was lange tijd een populaire uitgaansgelegenheid aan de Hoogstraat in Koog aan de Zaan. Vandaag de dag komt je volledige proefvermogen er tot zijn recht in restaurant De Vijfde Smaak. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was het authentieke Zaanse Pand meer dan eens het toneel van verschillende scènes uit de bezettingstijd. Zo sprak NSB-leider Mussert er op 29 januari 1935 al een volle zaal toe, terwijl een grote groep communisten buiten protesteerde tegen het groeiende fascisme. De eigenaars van het gebouw, het echtpaar Ero, sloot zich aan bij de Nederlandse verzetsorganisatie de Stijkelgroep. In 1941 werden zij verraden, opgepakt en na een schijnproces gefusilleerd.

In 1942 moesten dansende bezoekers van De Waakzaamheid het ontgelden: zij werden in elkaar geslagen door leden van de Zaanse NSB-weerafdeling. Ook voor Wormerveerder Piet Zwart werd het etablissement een onheilsplek. Hij werd er op 5 april 1945 van zijn fiets geschoten door verzetslieden, terwijl Zwart al sinds 1940 actief was in de illegaliteit. Roddel en achterklap werden hem uiteindelijk fataal. Na de oorlog vervulde de uitgaansgelegenheid een laatste oorlogsrol: de Waakzaamheid werd een afmeldingsbureau voor onderduikers die zich in de omgeving hadden schuilgehouden.

Executieplaats bij de Zaanse Schans

Op de Leeghwaterweg in Zaandijk, ter hoogte van de Zaanse Schans, is een herdenkingsmonument te vinden. Hier werden op 13 september 1944 drie Wormerveerders en een Zaandijker gefusilleerd. Dit was een represaille voor het verborgen houden van een groep vliegeniers uit Amerika. Zij waren op 11 september boven de Zaanstreek uit hun aangeschoten bommenwerper gesprongen. Een Duits peloton, dat overkomende vijandelijke vliegtuigen bestookte met luchtafweergeschut, had hen geraakt. Het Zaanse verzet verborg de Amerikanen in de regio. Omdat de bezetter dreigde nog veel meer onschuldige slachtoffers te laten vallen, droeg de illegaliteit de meeste vliegeniers over.

Hembrug op springen

De Hembrug staat vooral bekend als spoorverbinding tussen Amsterdam en Zaandam en als een belangrijk onderdeel van ons industrieel erfgoed. Tijdens de Tweede Wereldoorlog speelden zich gebeurtenissen af die niet misstaan in een spannend jongensboek. De brug werd goed bewaakt door ongeveer zestig zwaarbewapende Duitse militairen en twee mitrailleurnesten. In een pijler van de oeververbinding bevonden zich namelijk vierhonderd dozen springstof, bedoeld om de brug op te blazen wanneer het de bezetter te heet onder de voeten werd. Twee Zaandamse verzetsstrijders, Jaap Boll en Remmert Aten, verwijderden de explosieven in de nacht van 26 op 27 september 1944. Ze zwommen ondanks de strenge bewaking naar de brug en klommen in de pijler. Toen de Duitsers de sabotage ontdekten en de brug opnieuw ondermijnden, spoot Lies Avondrood-Schouten uit de Havenbuurt water in de lontleiding. Zo kon het springstof toch niet ontploffen.

Zoete inval van verzet

Aan Westzijde 42 bevindt zich het voormalige woonhuis van bankier Walraven van Hall. De woning werd in eerste instantie alleen gebruikt als vergaderplek van de illegale Zeemanspot, een landelijke organisatie die in de oorlog gezinnen van Nederlandse zeevaarders in het buitenland financieel ondersteunde. In de loop van de tijd ontwikkelde het huis zich echter tot een ontmoetingsplaats voor verzetslieden van verschillende organisaties. Er lagen ook wapens, springstoffen, geld uit Engeland bedoeld voor gezamenlijk verzet en illegale bladen opgeslagen. De kerstdagen van 1944 waren de laatste die Walraven van Hall doorbracht in zijn huis. Hij was inmiddels de leider van de nationale illegaliteit en maakte een plan met de top van het Zaanse verzet om de Arbeitseinsatz te dwarsbomen. Een maand later werd hij opgepakt in Amsterdam. Op 12 februari 1945 kwam hij in Haarlem aan zijn einde voor een vuurpeloton.

Dit zijn slechts enkele van de vele adressen in de Zaanstreek die een rol speelden tijdens de bezetting van Nederland. Schrijver Erik Schaap tekende de verhalen van zoveel mogelijk stille getuigen van de oorlog in de Zaanstreek op in het boek ‘Oorlogspad. Adresboek van de bezette Zaanstreek’.

Bron: Erik Schaap, ‘Oorlogspad. Adresboek van de bezette Zaanstreek’

Publicatiedatum: 03/05/2016