9 min

“Opengestelde kastelen en historische buitenplaatsen zijn hele laagdrempelige musea,” gaat ze van start. Molenaar werkte jarenlang op kasteel Muiderslot, waar ze zo’n beetje alles deed om de publieksactiviteiten te ontwikkelen. “Tachtig procent van de mensen die we bij het Muiderslot aan de poort kregen, wist niet eens dat ze naar een museum gingen. Nu heeft een kasteel natuurlijk een grote aantrekkingskracht op kinderen, maar ook buitenplaatsen bieden natuur en mooie verhalen, je kunt er eten en drinken, je verpozen en je schoonheidsbesef wordt er geprikkeld. Na zo’n bezoekje ga je altijd weer rijker naar huis; dat vindt je nergens anders meer.”

Landgoederen en historische buitenplaatsen bieden vooral in verstedelijkte gebieden rust en recreatie, concludeert ze. “Landgoederen en buitenplaatsen zijn vaak al eeuwenoud en bieden daardoor nog een stukje authentieke natuurbeleving. Nederland is één groot ingericht en bedacht cultuurlandschap. Daardoor komt dit unieke en monumentale erfgoed steeds meer op kleine eilandjes te liggen en wordt het bedreigd door de oprukkende bebouwing.”

Yvonne Molenaar is sinds april 2023 directeur van de sKBL. Foto: Gerda Venema.

René Dessing

René Dessing, ook kunsthistoricus, is overigens de man met wie het allemaal is begonnen. In 2012 nam hij het initiatief voor het landelijke themajaar voor historische buitenplaatsen en landgoederen. Op die manier wilde hij de waarde en de schoonheid van buitenplaatsen onder de aandacht brengen. Er werd van alles georganiseerd, zodat de aandacht voor kastelen, buitenplaatsen en landgoederen een echte ‘boost’ kreeg. In 2014 richtte Dessing belangenorganisatie sKBL op. Molenaar: “Hij bewoonde destijds Huis te Manpad, een historische buitenplaats in Heemstede., waardoor hij grote affiniteit met kastelen en buitenplaatsen kreeg.”

Dessing droomde van een nationaal kenniscentrum, waar je informatie kunt krijgen voor het exploiteren en in stand houden van buitenplaatsen. ”De sKBL organiseert bijvoorbeeld ontvangsten op historische buitenplaatsen, waarbij eigenaren van landhuizen elkaar ontmoeten en hun kennis, kunde en zorgen kunnen delen. Verder organiseren we studiedagen en ontwikkelen we kennisprogramma’s, bijvoorbeeld over het klimaatrobuuster maken van landgoederen en buitenplaatsen.” En dan doelt ze niet op de stikstofproblematiek, maar op (onder andere) het verbeteren van de waterhuishouding.

Compilatie proeftuin Zeisterbos. Copyright: Ivor de Baat.

Downburst

De lage grondwaterstand waarmee veel landgoederen en buitenplaatsen te kampen hebben, kan immers tot gigantische problemen leiden. Zo werd op 18 juni 2021 landgoed Zuylestein in Leersum door een zogenoemde ‘downburst’ of valwind getroffen. Door een combinatie van enorme regenval en grote windsnelheden lag in drie minuten tijd 89% van het zeventiende-eeuwse Sterrenbos plat. “Dat waren dus eiken en andere bomen die daar al ruim driehonderd jaar stonden.”

“Door het veranderende klimaat komen met name veel oude bomen van historische buitenplaatsen in de problemen,” vervolgt de directeur van de sKBL. “Daarnaast wordt op veel plaatsen het grondwaterpeil nog steeds bewust laag gehouden, om te voorkomen dat landbouwgronden te nat worden. Grote bomen krijgen daardoor structureel te weinig water, waardoor hun wortelgestel steeds zwakker wordt.”

Op haar website schrijft de belangenorganisatie dat het klimaatbewuster maken van historische buitenplaatsen het verval en zelfs het verdwijnen van erfgoed kan voorkomen. Dat klinkt dramatisch, maar volgens Molenaar is het ook ‘ècht dramatisch.’ “Ik noemde net al die valwind, maar bij buitenplaatsen zijn niet alleen gebouwen belangrijk, maar ook het behoud van het groene en het blauwe erfgoed. Het groene erfgoed is alles wat met tuinen en parken te maken heeft en bij het blauwe erfgoed moet je denken aan vijvers en andere historische waterwerken, zoal fonteinen.”

‘Downburst’ Sterrenbos op Landgoed Zuylestein. Beeld via sKBL.

Wortelgestel

Het gaat dan niet alleen om het waterpeil zoals dat door de Waterschappen wordt geregeld, legt ze uit. “Deze maand is het bijvoorbeeld zó droog geweest, en heeft het bijna niet geregend, dat het waterniveau in de bodem zó diep is gezakt, dat het wortelgestel van met name hele grote, oude bomen in het gedrang komt. Ik was pas nog op landgoed Beeckestijn bij Velsen en daar zie je dat de oude, natuurlijke beken en geulen nu al bijna allemaal droog staan. Die oude bomen, die vaak een rijksmonumentale status hebben, dreigen ten onder te gaan. De kruinen breken af, omdat ze geen voeding meer krijgen. Bij Kasteel Groeneveld in Baarn zie je dat ook.”

Om die reden richt de sKBL, samen met haar partners, proeftuinen in. “Op basis van cultuurhistorisch onderzoek brengen we de oorspronkelijke aanleg van het groene en blauwe erfgoed op buitenplaatsen terug in hun originele staat.”

Zo zijn bij de buitenplaatsen in het Zeisterbos de natuurlijke waterbronnen en de negentiende-eeuwse, romantische bruggetjes en damwanden weer in ere hersteld. Molenaar: “Daar is de watervoorziening weer in zijn oorspronkelijke staat teruggebracht. En ook het dak van het naburige bejaardentehuis, dat wordt gerenoveerd, voert zijn water straks af op de historische waterlopen, waardoor het Zeisterbos straks weer gegarandeerd is van watertoevoer. Zo maak je dus gebruik van de cultuurhistorische waarden van een buitenplaats, want die eigenaren van vroeger kozen de plaats van hun huizen echt niet zo maar. Ze bouwden op plaatsen waar natuurlijke waterbronnen voor handen waren.”

Drooggevallen watergeul Landgoed Beeckestein. Copyright: Yvonne Molenaar.

Moestuinen

De belangenorganisatie houdt zich overigens ook met moestuinen bezig. “Twee jaar geleden hebben we daar een kennisprogramma voor ontwikkeld. Moestuinen waren vroeger héél belangrijk voor de exploitatie van een kasteel of buitenplaats. Zo’n tuin was er namelijk niet alleen voor de sier, maar had ook een nutsfunctie. In de jaren dertig van de vorige eeuw had iedere buitenplaats nog een moestuin, maar omdat ze zo arbeidsintensief zijn, en dus duur in onderhoud, zijn veel moestuinen na de Tweede Wereldoorlog langzamerhand teloor gegaan.”

De laatste jaren is er echter een kentering zichtbaar. “Door de toegenomen aandacht voor natuurlijk voedsel en biologisch tuinieren, zie je bij steeds meer kastelen en buitenplaatsen moestuinwinkels ontstaan, waarbij de historische tuin is gereconstrueerd en door vrijwilligers wordt gerund.”

Ook Noord-Holland heeft een aantal prachtige moestuinen, weet Molenaar, waaronder de prachtig gereconstrueerde zeventiende-eeuwse Warmoeshof van het Muiderslot. Ook buitenplaats Wester-Amstel in Amstelveen, kasteel Assumburg in Heemstede, Jagtlust in ’s-Gravenland en ’t Oude Hof in Bergen bezitten fraaie moestuinen. De website van sKBL geeft er een overzicht van.

Moestuin buitenplaats Wester-Amstel in Amstelveen. Beeld via sKBL.

Open stellen

Alhoewel de directeur in de tijd dat nog ze op het Muiderslot werkte, veel activiteiten ontwikkelde om het kasteel voor bezoekers aantrekkelijk te maken, vindt ze het geen wet van meden en perzen dat àlle landgoederen en buitenhuizen voor publiek toegankelijk moeten zijn. “Als kastelen en buitenhuizen bij de overheid subsidie aanvragen om hun bezit in stand te kunnen houden, moeten ze in negen van de tien keer aan de voorwaarde voldoen dat het landgoed voor publiek wordt opengesteld, al verandert dit overigens wel. De overheid ziet immers ook in dat eigenaren vaak een enorme bijdrage leveren aan het in stand houden van cultureel erfgoed.”

“Maar er zijn ook andere belangrijke waarden,” vindt ze. “Zo’n landgoed kan ook een essentiële groene long zijn in een overbevolkt stedelijk gebied. Als je een buitenplaats hebt met een héle hoge natuurwaarde, dan is die er niet bij gebaat om de poort open te zetten en hordes mensen met lunchpakketjes te ontvangen, want dan verdwijnt de biodiversiteit. Openstellen is dus niet voor alle landgoederen de oplossing, vindt ze. “Er zijn landgoederen die je vanwege hun hoge ecologische waarde beter met rust kunt laten, terwijl je andere landgoederen en kastelen juist wèl open zou willen stellen, omdat ze bijzondere verhalen te vertellen hebben.”

Als voorbeeld dat het wel eens kan wrikken bij een al te grote toeloop van publiek, noemt ze buitenplaats Wester-Amstel in Amstelveen. “Dat is een prachtige buitenplaats die al jaar en dag toegankelijk is voor publiek, met vriendelijke borden langs de weg dat je van harte welkom bent. In coronatijd werden dat soort buitenplaatsen letterlijk overspoeld door stedelingen die geen kant op konden, maar op een gegeven moment heeft de eigenaar bordjes moeten plaatsen om mensen duidelijk te maken dat ze hier wel te gast zijn. Bezoekers lieten soms zo veel afval en troep achter, dat de eigenaar er een dagtaak bij had om de rotzooi op te ruimen. Zo’n openstelling heeft dus ook een keerzijde.”

Warmoeshof Muiderslot. Copyright: Yvonne Molenaar.

Geen Downton Abbey

Als we aanstippen dat landgoedeigenaren nog wel eens het imago hebben van adellijke, elitaire luitjes, dan mag ze dat graag nuanceren. “Ik was tijdens Hemelvaart bij landgoed De Oldenhof in Overijssel, dat in de jaren tachtig van de vorige eeuw al door de familie aan een stichting is overgedragen. Elk jaar komen vrijwilligers daar een weekend kamperen om hun handen uit de mouwen te steken. Dit jaar was dat om de historische kas in de moestuin op te knappen. Dan zie je dus ook de nazaten van de familie, die dat landgoed ooit bezat, maar er nu niets meer over te vertellen heeft, gewoon in hun overall mee helpen met sjouwen en slepen. Zij zijn met de waarden van dat landgoed opgegroeid, dus ze vinden dat ze er ook zelf hun schouders onder moeten zetten om het landgoed  in stand te houden. Dat beeld van Downton Abbey klopt dus al lang niet meer. En zo ken ik ook jonge stellen, die hun erfenis hebben geaccepteerd, allebei fulltime werken en zich daarnaast inspannen om het familiebezit in stand te kunnen houden.”

Tot slot wil ze graag nog even op de stinzencultuur wijzen. “Stinzen zijn kleine voorjaarsbloemetjes, zoals sneeuwklokjes, winterakonietjes en het Haarlems klokkenspel. Je ziet die verwilderde bolletjes vooral bij kastelen en op oude buitenplaatsen met veel grote, oude bomen op grond, die meestal lang onberoerd is geweest en veel schaduw biedt.”

“Stinzen komen van oudsher ook veel voor op buitenplaatsen in het Hollandse duingebied en langs de rivier de Vecht. De afgelopen twee jaar hebben we samen met Heilien Tonckens, de Nederlandse Tuinenstichting en het Gilde voor Tuinbazen twee studiedagen gewijd aan de stinzenflora in Friesland, die door meer dan 120 tuinbazen en andere belangstellenden zijn bezocht. Als gevolg daarvan kent Friesland nu een actieve club van vrijwilligers, die in de weken dat de stinzen bloeien, dagelijks bijhouden wat wáár groeit. Dat melden ze vervolgens aan de Stinzenmonitor waarmee we zijn gestart. Zo kunnen liefhebbers met behulp van de monitor de bloeiende stinzen op de publiek toegankelijke buitenplaatsen gaan bekijken.”

Molenaar hoopt het stinzenmonitorprogramma in de toekomst ook langs de Vecht en in de landgoederenzone langs de Hollandse kust uit te kunnen rollen. “Het is alleen lastig om vrijwilligers te vinden die bereid zijn om elke dag de stinzen te gaan ‘spotten.’ Bovendien zijn er in Noord-Holland niet zo heel veel buitenplaatsen die voor het publiek toegankelijk zijn, maar misschien kunnen we landeigenaren verleiden om hun landgoed alleen tijdelijk open te stellen in die paar weken dat de stinzen bloeien.”

Extra informatie:

Het digitale platform klimaatrobuustebuitenplaatsen.nl reikt landeigenaren ‘tools’ aan, die hen helpen bij het nemen van de juiste stappen en het vinden van de juiste partners. Over moestuinen heeft sBKL een podcast-serie gemaakt, getiteld Moestuinen met historische wortels. De serie is in samenwerking met Josephine Rombouts en met steun van het Prins Bernhard Cultuurfonds gemaakt. Alle in de podcast voorkomende moestuinen zijn toegankelijk voor bezoekers. Meer informatie over de sKBL is hier te vinden.

Auteur: Arnoud van Soest

Publicatiedatum: 17/07/2023