De Franschman en Westdorp

We beginnen ons rondje bij de rotonde waar de Herenweg, de Eeuwigelaan en de Zeeweg samenkomen. Hier ligt de karakteristieke boerderij De Franschman. Zijn naam ontleent hij aan de stoffelijke resten van een Franse soldaat die op het terrein zijn gevonden. Dat hij Frans was, bleek uit een uniformknoop die bij zijn geraamte lag. De man moet zijn gesneuveld tijdens de grote Slag bij Bergen van 19 september 1799, toen Franse soldaten en Hollandse patriotten het opnamen tegen een invasieleger van Engelsen en Russen. De boerderij is in 1854 gebouwd en werd aanvankelijk ‘het witte huis’ genoemd.

Het land van de boerderij lag aan de andere kant van de Herenweg, die toen nog een smal zandpad was. De oude schuur en kapberg met rieten daken, die daar enigszins verscholen liggen, hoorden er ook bij. De Zeeweg was er nog niet; die is pas in 1905 aangelegd, om het nieuwe dorp Bergen aan Zee te ontsluiten. Nadat de oorspronkelijke stal was afgebrand, is in 1904 de huidige schuur – een soort halve stolpboerderij – gebouwd.

Den Heer Wegh wordt omgelegd

Op oude kaarten is te zien dat de Herenweg vanaf het punt waar nu De Franschman staat, doorliep in de richting van het huidige Duinvermaak. Daarmee volgde de Herenweg bij Bergen – net als elders – de binnenduinrand. Dit gebied is in de vijftiende en zestiende eeuw echter geheel ondergestoven. Op de kaart van Blaeu uit 1662 staan nog namen die verwijzen naar onder het zand verdwenen bebouwing, zoals ‘Drie Huijsen’ en ‘Out Heeren huijs’.

Daarom buigt de weg hier af naar het oosten en leidt daarmee naar de dorpskern van Bergen. Aanvankelijk ging dat via de Buerweg, totdat midden zeventiende eeuw de Eeuwigelaan werd aangelegd. Vanaf de dorpskern kwam men dan via de Breelaan weer op het tracé van de Herenweg. Wat nu de Breelaan heet, wordt op de kaart van Blaeu dan ook ‘Den Heer Wegh’ genoemd, net als de wegen naar Egmond en Schoorl.

Slot Ramp

Vanaf de Eeuwigelaan leidt een zijweggetje naar de plek waar eens het Huis Rampenbosch stond. Het was een buitenplaats met een classicistische tuin, omringd door een gracht. Het Huis, vaak Slot of Huys Ramp genoemd, is begin zeventiende eeuw aangelegd rond een oudere stenen toren in opdracht van de Haarlemse patriciërsfamilie Ramp. Na jaren van verwaarlozing is het in 1780 gesloopt.

Het is nu een graslandje met een picknicktafel en een informatiebord aan de rand van het weidegebied, aan het eind van het Wiertdijkje. Dit dijkje beschermde de achterliggende buurschap Westdorp tegen hoog water uit het Bergermeer, dat in de zestiende eeuw is drooggelegd. De plek biedt een prachtig uitzicht over de polder, met enkele oude stolpen en in de verte de Philisteinse molen.

Trekpleister voor kunstenaars

In Westdorp woonden van oudsher vooral keuterboeren. De fraaie omgeving heeft vanaf de jaren 1910 vele kunstenaars geïnspireerd om zich hier te vestigen. Tot de bekendsten behoren Leo Gestel, Charley Toorop en Gerrit van Blaaderen; hun woningen en ateliers staan op Buerweg 4 (huis De Hulsten), 19 (huis De Vlerken) en 21.

Iets minder bekend is Jan Ponstijn, die behalve kunstenaar ook een overtuigd pacifist was. Zijn zelf ontworpen huis op Wiertdijkje 16, op de hoek met de Vincent van Goghweg, draagt de Bijbeltekst ‘Smeed de zwaarden om tot ploegijzers’. Van de kleine boerderijtjes zijn nog enkele sporen te zien (Buerweg 15, Nachtegalenlaantje 7, 9/11 en 12S).

Fraaie villa’s

Voor liefhebbers van moderne architectuur zijn de vele twintigste- en eenentwintigste-eeuwse villa’s langs Eeuwigelaan, Buerweg, Wiertdijkje en de tussenliggende weggetjes tegenwoordig een attractie op zich. Het transformatorhuisje bij Nachtegalenlaantje 3, ontworpen door de Bergense gemeentearchitect Jan Roggeveen in de trant van de Amsterdamse School, is een provinciaal monument.

Onder het struikgewas bij de hoek van dit laantje met de Mosselenbuurt liggen de fundamenten van een – gelukkig nooit in gebruik genomen – V1-lanceerinstallatie uit 1944. Deze straat ontleent zijn naam aan de zoetwatermosselen die eertijds voorkwamen in de Hofvijver, zoals de grachten rond het Oude Hof door Bergenaren worden genoemd.

Het huis van een heer

In het bos van de Oude Hof komen we eerst langs de ‘Zwarte schuur’, dat tegenwoordig Cinebergen is met daarin een filmhuis. Vanaf 1851 was dit de timmerwerkplaats van de familie van Reenen. De uit eigen bos gezaagde boomstammen werden ‘gewaterd’ in de hofvijver (gracht) en daarna met een ketting in de werkplaats getrokken om daar tot planken te worden gezaagd. Van deze planken werden onder meer de badkoetsjes gemaakt die in Bergen aan Zee werden gebruikt.

Vervolgens gaan we langs de boerderij, nu kantoren. Vanaf 1851 hebben pachtboeren hier hun vee gehouden.

Dan komen we bij de witte villa, die we kennen als ’t Oude Hof. Mr. Jan Jacob van Reenen kocht in 1851 de heerlijkheid Bergen op een veiling voor f 156.310,- daarmee verwierf hij 1400 ha. grond, het meest woestenij (bos en duingrond), en een aantal heerlijke rechten, zoals het visrecht. Zo ook het landgoed waar we nu staan. Hij verbouwde het reeds bestaande huis tot wat het nu nog is. Jan Jacob en zijn vrouw hadden twaalf kinderen.

Van Zurck en Descartes

Een van de voorgangers van Jan Jacob was Anthonis Studler van Zurck. Van Zurck kocht in 1641 de heerlijkheid Bergen op een veiling voor f 52.500,-  Door hem werd het Hof aangelegd tussen 1643 en 1660. Niet alleen de gebouwen, maar ook de plantage. Dit omvat de klassieke tuinen op de eilanden, het bos met wandelpaden, de wildbanen om te jagen, en de kijklaan van bijna 1 km lang, die tegenwoordig bekendstaat als de Sparrenlaan. Hij ontwierp het waarschijnlijk zelf met behulp van René Descartes, de beroemde Franse filosoof die toen in Egmond Binnen woonde. De plantage is ontworpen met muzikale wiskundige verhoudingen, toen erg in de mode. Het geplande hoofdhuis is echter nooit gebouwd.

Nu zijn het huis en de eilanden al jaren in gebruik door Hotel Blooming en zijn de klassieke tuinen verdwenen. De bijzonderheden van de Oude Hof omvatten twee lindebomen, geplant in 1643 op het plein voor de villa, de slangenmuur op het oostelijke eiland, de twee kattenbergen langs de Eeuwigelaan, en de ijskelder naast de oostelijke vijver (gracht).

Als we vervolgens het Hof verlaten langs de Roodeweg, komen we aan het begin hiervan een poort met gemetselde kolommen tegen. Hierop is een gedicht van Roland Holst aangebracht.

Een heer als burgemeester

Even verderop, op de Hoflaan, doemt de neoclassicistische villa Kranenbrurgh op. Deze villa werd in 1882 gebouwd in opdracht van Jan Jacob van Reenen, als huwelijkscadeau voor zijn oudste zoon Jacob en zijn bruid Marie Völter. Jacob (Burgemeester) en Marie hebben Bergen vanaf begin 1900 ontwikkeld van boerendorpje tot dorp voor toeristen en kunstenaars, wat het nu nog is.

Er zijn na het overlijden van Jacob in 1950 veel instellingen in de villa gevestigd geweest, zoals het KCB, de Kunstraad en ook de kunstenares Ans Wortel. Sinds 1993 is Museum Kranenburgh hier gevestigd, met eigentijdse kunst en ook kunst van de Bergense school. De Bergense school was een groep expressionistische kunstenaars, met grove penseelstreek en donkere aardkleuren, die zijn hoogtepunt had tussen 1915 en 1925. De leidende kunstenaars waren Leo Gestel, Arnout Colnot en Matthieu Wiegman.

Wil je Museum Kranenburgh eens bezoeken en zelf de sfeer van Bergen ervaren? Het museum is dinsdag tot en met zondag van 10:30 tot 17:00 uur geopend. Kijk voor meer informatie op de website van het museum.

Tekst: Museum Het Sterkenhuis, geredigeerd door de redactie Oneindig Noord-Holland

In 2024 presenteert Oneindig Noord-Holland de rijke geschiedenis van de Herenweg tussen Castricum en Schoorl. In samenwerking met Museum Het Sterkenhuis, Huys Egmont en vier historische verenigingen is de oude weg nieuw leven ingeblazen met een tentoonstelling en fietsroute langs historische en natuurlijke plekken. Op onze themapagina Herenweg lees je de verhalen bij de plaatsen. Stap in de voetsporen van missionarissen, edelen, krijgslieden en kooplui, bollenboeren en toeristen en reis met ons mee langs deze belangrijke verbindingsweg aan de Noord-Hollandse kust.

Publicatiedatum: 04/08/2024