Eeuwenlang waren het de rijken die het zich konden veroorloven een portret van zichzelf te laten maken. Verreweg de meeste mensen zijn dus nooit afgebeeld en in museumcollecties terug te vinden. Dat zal ons nu niet overkomen, moeten de makers van een tentoonstelling hebben gedacht, die vanaf nu in het Amsterdam Museum is te zien en die vanaf april 2025 in het Haarlemse Frans Halsmuseum valt te bewonderen.

Voor de expositie werkten beide musea met negen partijen samen, waaronder het Stratenmakers Audiocollectief, een groep makers die met microfoon en camera de straat op gaat om verhalen te verzamelen. Meestal doen ze dat in Amsterdam, maar voor deze tentoonstelling maakten enkele leden een fietstocht over de dijk langs het IJsselmeer.

Afrika in Monnickendam

In Monnickendam kwamen ze een stel tegen dat van Afrikaanse afkomst is, maar inmiddels al aardig is ingeburgerd. Ze nemen de verslaggevers mee naar een viskraam, waar ze genieten van een portie kibbeling. Het stel toog aanvankelijk nog naar België om boodschappen te doen, totdat ze Zuidoost ontdekten.

Tja, een Afrikaanse keuken in Monnickendam, dat zou mooi zijn, maar met de pas geopende Italiaanse pizzeria zijn ze ook al blij. Die heeft niet alleen lekkere pizza’s, maar zelfs natuurwijn. De verslaggevers mogen mee eten en krijgen cassave met frisse sla voorgeschoteld. Het moet tijdens de ontmoeting veel over eten zijn gegaan, want in dit hoekje van de expositie staat een levensgroot bord met louter lekkere hapjes centraal.

Op hun fietstocht komen de verslaggevers ook een westfries tegen, die zijn liefde voor het leven achter de dijk bezingt. ‘Als klein kereltje gingen we zwemmen achter de dijk, hutten bouwen en carbid schieten.’ Hij herinnert zich nog de strenge winter van 1963, toen auto’s over het IJsselmeer naar Stavoren konden rijden. ‘Prachtig was dat.’

Veilig Texel

Op Texel praten ze met ex-verslaafden die bij elkaar in een huis wonen. Ze hebben het op het eiland erg naar hun zin. Één van hen vertelt: ‘Als ik op de boot stap, word ik al onrustig; alleen op Texel voel ik me veilig.’

Gerard, de laatste ‘vissersman’, moppert dat er steeds minder vissers zijn. ‘Straks zegt een of andere klootviool in Den Haag: hé, we hebben geen vissers meer. Moeten we toch eens wat aan doen. Maar als vissers eenmaal zijn gestopt, komen ze niet meer terug; dat gaat van vader op zoon. Een fietsenmaker wordt niet zomaar visser.’

Aalsmeers zelfportret

250 bewoners van Aalsmeer maakten een zelfportret. Op de achterkant schreven ze een tekst en zo weten we dat Gré graag buiten is. ‘Ik word heel blij van mijn tuin en moestuin.’ Een groep vrouwen uit Velsen heeft prachtige kragen geborduurd, met symbolen die voor hen belangrijk zijn. Op een grote foto zien we hen op het strand van IJmuiden, maar de negen kragen worden natuurlijk ook getoond en vormen samen een oogstrelend kunstwerk.

In de volgende ruimte hangen foto’s van jongeren uit Haarlem en Zaandam, aangevuld met teksten die de jongeren hebben aangedragen. Lies (1998) is optimistisch van aard en schrijft: ‘Aan de andere kant van de storm wacht altijd een regenboog’. Aisia (2003) twijfelt nog: ‘Misschien wel hoor, ik weet het ook niet.’

Al Freshco

Kunstenaarsduo Al Freshco liet zich inspireren door schuttersstukken uit de zeventiende eeuw en maakte een fraai groepsportret in olieverf van veertien kinderen en jongeren uit Beverwijk.

Weer een andere ruimte is gevuld met de resultaten van een kleiworkshop op Texel, die Oekraïense vluchtelingen bijwoonden. De vluchtelingen wonen al twee jaar op een hotelboot in de haven. Bij de foto’s staan ontroerende teksten. Één moeder schrijft bijvoorbeeld: ‘Ik zing Oekraïense liedjes om mijn zoon in slaap te zingen. Dat kan geen wapen van ons afnemen.’

In de één na laatste ruimte (in de laatste ruimte mogen bezoekers zelf een tekening maken) hangen vier prijswinnaars van een portretwedstrijd, waar maar liefst 1082 bewoners van Noord-Holland aan mee deden. Inès Hendaoui (17) won de jongerenprijs. Zij beeldde zichzelf en haar zusje af als ze zich voor de spiegel opmaken. Het is ‘een soort mirror selfie’ geworden, waarbij Inès zich liet inspireren door de schilder Frans Hals. Die legde in zijn tijd ook alledaagse tafereeltjes vast.

De collectie verrijken

En daarmee is de cirkel rond, want aan het begin van de tentoonstelling wordt ook teruggegrepen op een oud schilderij. We zien een portret van Paulus Godin (1615-1690),  bewindvoerder van de West-Indische Compagnie, die rijk werd met de verkoop van slaven aan de Spaanse koloniën. Hij had dus geld om zich te laten vereeuwigen, maar de slachtoffers van zijn uitbuiting hadden dat geld niet. Zo zijn op oude schilderijen zelden bediendes te zien, laat staat zwarte. Om dat een beetje recht te zetten, hangt er nu een prachtige foto naast die programmamaker/fotograaf Humberto Tan maakte van rapper Typhoon. Hij exposeert in het kostuum van de zwarte, zeventiende-eeuwse bediende, die begraven werd op de joodse begraafplaats van Ouderkerk aan de Amstel.

Gonca Yalçiner, hoofd educatie en participatie van het Amsterdam Museum, legt uit dat ze dit project in 2021 zijn gestart, samen met het Frans Hals Museum in Haarlem. “We wilden onze collecties verrijken met gezichten van nu. We hebben al veel groepsportretten in onze collecties, waar de elite op wordt afgebeeld, maar wij hebben bewust gezocht naar groepen die zich nu niet vertegenwoordigd voelen in een museum. We willen ze het gevoel geven dat hun verhalen en gezichten ook in een museum thuis horen.”

Projectleider Lisa Vlug knikt: “Met deze tentoonstelling laten we de veelzijdigheid en diversiteit van Noord-Holland zien, omdat op oude schilderijen alleen maar welvarende mensen zijn te zien.”

De hele provincie

Beide musea wilden zich voor de tentoonstelling niet tot Amsterdam en Haarlem beperken, maar bestrijken de hele provincie, tot Texel aan toe. Lisa: “We hebben bijvoorbeeld samengewerkt met een Amsterdams audiocollectief, dat op de fiets is gestapt en de dijk heeft gevolgd. Elke dertig kilometer hebben ze een dijkbewoner geïnterviewd. Dat heeft twaalf verhalen opgeleverd, die je hier kunt beluisteren.”

Gonca wijst op een kleurrijk kunstwerk dat uit deze reportage is voortgekomen. Het bestaat geheel uit stof. “Dit is gemaakt door Nellie Visser, de helft van een kunstzinnig koppel, dat de verslaggevers toevallig tegenkwamen. Nellie nodigde hen bij haar thuis uit en zo hoorden ze van de zoon die ze hebben verloren.” Als herinnering aan hem maakte Nellie een kunstwerk, waarin ze onder andere zijn Puch heeft verwerkt. Nellie zei zich vereerd te voelen als haar ‘verwerkingswerkstuk’ in een museum kwam te hangen, en nu heeft het dus een plekje op de tentoonstelling gekregen.

Oud naast nieuw

Dat het Amsterdam Museum de tentoonstelling samen met het Haarlemse Frans Hals Museum maakt is niet zo gek, legt Lisa uit. “Het Frans Halsmuseum hangt wel vaker een oud portret naast een portret van nu, om een gelaagder verhaal te kunnen vertellen. Dat doen wij ook door dat portret van die rijke koopman uit de zeventiende eeuw te combineren met die foto van Typhoon.”

Het project is overigens nog niet af. Als het Frans Hals Museum de tentoonstelling in april laat zien, worden er nieuwe verhalen aan toegevoegd. Alsof deze tentoonstelling al niet genoeg verhalen bevat, maar dat vindt Gonca helemaal niet erg: “Noord-Holland is groot!”‘

Gezichten van Noord-Holland’ is tot en met 10 november 2024 in het Amsterdam Museum te zien en opent 3 april 2025 in het Frans Hals Museum in Haarlem, waar de expositie tot en met 17 augustus 2025 te bekijken is.

Tekst: Arnoud van Soest

Publicatiedatum: 01/08/2024