3 min

Lutheranen in Amsterdam

Vanaf de 17eeuw bestond er in Amsterdam een lutherse gemeente die voor hun diensten bijeenkwamen in een pakhuis bij het Spui genaamd de Vergulden Pot. Het waren min of meer geheime kerkdiensten, omdat in die tijd alleen hervormde diensten waren toegestaan. In 1663 kregen ze echter toestemming van de gemeente om een eigen gebouw te hebben. Voorwaarde was wel dat de gevel van het gebouw niet teveel op een kerk mocht lijken. Dat was nog steeds alleen voorbestemd aan de hervormde kerken. Maar iedereen wist dat het gebouw aan het Spui een Lutherse kerk was. De lutherse gemeente groeide gestaag door een toenemend aantal lutherse immigranten en al snel werd er gesproken over de behoefte van een tweede Lutherse kerk. Het gebouw aan het Spui was op de zondagsdienst overvol. Als tijdelijke oplossing werd weer een pakhuis in gebruik genomen als hulpkerk. In 1667 werd er uiteindelijk aan de Singel, naast de Haarlemmersluis, een geschikte plek gevonden voor de bouw van de nieuwe kerk. Het kerkbestuur koos Adriaan Dortsman als architect uit.

Het Singel met de Ronde Lutherse Kerk

Het Singel met de Ronde Lutherse Kerk

De Ronde Lutherse kerk aan het Singel

De Ronde Lutherse kerk aan het Singel

Geen toren maar een koepel

Het ontwerp van Adriaan Dortsman was een zogeheten koepelplanmodel. Zijn model is het oudste en meest waardevolle voorbeeld van een protestantse kerk die is gebouwd volgens het motief van de plattegrond van een authentiek theater, dus in de vorm van een halve cirkel. De kerk wordt gesierd met een enorme koepel. Het was voor niet-hervormden niet toegestaan om een kerktoren te bouwen. Wel bouwden de lutheranen een klein torentje op de koepel, met daarin een lantaarn. Het torentje werd gesierd met een zwaan, het symbool van lutheranen. De kerk werd al snel de Lutherse Dikzak genoemd, vanwege haar vorm en grootte. Andere oude bijnamen waren Brij- of Teerpot, een herinnering aan de ronde pot waar vroeger teer of brij in werd bereid. De naam van de aangrenzende steeg is dan ook Teerketelsteeg. De kerk werd  geroemd vanwege haar ontwerp en werd meerdere malen op het doek vastgelegd.

Brand, brand en nog eens brand

De lutherse gemeente werd in 1822 opgeschrikt door een hevige brand in hun koepelkerk. Door het koper kleurden de vlammen groen, geel en blauw. De brandweer was snel ter plaatse met tientallen brandweerspuiten, maar het enorme koepeldak konden zij niet bereiken. Van de kerk bleef uiteindelijk weinig over. Door een enorme collecte in het hele land hadden de lutheranen al snel geld bij elkaar voor de herbouw. De nieuwe kerk leek als één druppel water op het uitgebrande exemplaar. In 1893 zat de schrik er weer goed in. Weer brak er brand uit in de kerk, maar men was er dit keer snel genoeg bij om het vuur te blussen.

In 1935 werd de lutherse Kerk gesloten, omdat het ledenaantal van de lutherse gemeente flink was teruggelopen. Daarna werden er geregeld concerten gegeven, vanwege de goede akoestiek. In 1975 kreeg de koepelkerk een nieuwe bestemming. Het tegenovergelegen hotel werd bereid gevonden het pand langdurig in gebruik te nemen als congres- en evenementenlocatie. Een ondergrondse gang werd gebouwd om zo het hotel en de kerk met elkaar te verbinden.

In 1992 was de lutherse Kerk helaas weer het decor van een brand. De koepel vatte vlam en zowel de koepel als het karakteristieke torentje met de zwaan raakten zwaar beschadigd. Een lange en dure restauratie volgde en in juni 1994 was de koepel gereed. Eén verschil viel meteen op: de kleur van de koepel was niet meer groen, maar koperkleurig.

Afbeelding van den Brand, der Luthersche Nieuwe Kerk, te Amsterdam, te zien van het Singel, by de Korsjes-poorts-brug, op den 18,, September 1822 (naar J. Steyn)

Afbeelding van den Brand, der Luthersche Nieuwe Kerk, te Amsterdam, te zien van het Singel, by de Korsjes-poorts-brug, op den 18,, September 1822 (naar J. Steyn)

Publicatiedatum: 28/02/2012