3 min

Oudste Orkavondst

Orka’s of zwaardwalvissen spoelen zelden aan op de Hollandse kust. Orka Morgan, die in juni 2010 verzwakt werd gevonden in de Waddenzee en nu op krachten komt in het Dolfinarium in Harderwijk, was pas de 29ste gedocumenteerde vondst in de vaderlandse geschiedenis. Daar is nu de orka van Brederode bijgekomen.

Archeoloog Jørn Zeiler en walviskenner Erwin Kompanje onderzochten de botten, die in 1996 bij een opgraving door de afdeling Velsen van de Archeologische Werkgroep Nederland waren gevonden. Na een nauwkeurige vergelijking met soortgelijke resten van walvisachtigen in het Natuurhistorisch Museum in Rotterdam stelden ze vast dat het gaat om een lende- en staartwervel van een volwassen vrouwtjesdier. Zij beschrijven de recente ontdekking van deze oudste Nederlandse orka in Lutra, het wetenschappelijke tijdschrift van de Zoogdierenvereniging.

Historische beelden van gestrande orka´s in Noord-Holland zijn niet bekend. Wel van de veel grotere potvissen zoals deze, die in februari 1764 levend aanspoelde ten noorden van Egmond. Een nieuwsgierige menigte is toegestroomd op het strand. Midden op de voorgrond staat een tekenaar met een schetsboek, mogelijk de kunstenaar zelf. Gravure Cornelis van Noorde, 1764.

Een smakelijk hapje?

De onderzoekers vermoeden dat de orka ergens tussen de veertiende en zestiende eeuw is gestrand op de Noord-Hollandse kust en door de Heren Van Brederode als zeldzame vondst of bij wijze van trofee naar het kasteel is overgebracht. Ze sluiten niet uit dat de familie van het walvisvlees heeft gegeten. De resten zouden dan samen met ander afval uit de keuken in de slotgracht zijn beland. Helemaal ondenkbaar is zo’n maaltijd niet, al moet die voor hedendaagse begrippen niet erg smakelijk zijn geweest.

De ruine van kasteel Brederode in de 19de eeuw. Tekening onbekende kunstenaar, ca 1850.

Bruinvis als delicatesse

Zeezoogdieren als bruinvis en zeehond stonden in de middeleeuwen vaker op het menu. Ze werden gezien als vissoorten en mochten daarom tijdens vastendagen worden gegeten. Bij vooraanstaande families kwamen ze op tafel naast gebruikelijker visgerechten als zalm, steur, snoek, paling en karper.

Dat blijkt onder meer uit de keukenboeken die in de vijftiende eeuw werden bijgehouden in de hofhouding van Katharina van Kleef, hertogin van Gelre (hertogdom in de Nederlanden en oude benaming van Gelderland). De vrome Katharina hield zich strikt aan de vastendagen en kreeg af en toe als bijzondere delicatesse een bruinvis of stuk zeehond als geschenk toegestuurd door haar familie.

Katharina knielt voor Maria en Jezus. Het wapen van Katharina en haar man staat onderaan in het midden. De wapens van haar voorouders zijn te vinden in beide hoeken. (Pagina uit het getijdenboek van Katharina.)

Ruïne cultuurhistorische parel

Katharina was een tijdgenote van Yolande de Lalaing (1422-1497), echtgenote van Reinout II van Brederode en als weduwe de laatste adellijke bewoonster van het kasteel in Santpoort. Slot Brederode raakte na haar dood in verval. Plundering en brandstichting door Spaanse soldaten tijdens het beleg van Haarlem in 1572-1573 deden de rest. De ruïne kwam deels onder opstuivend duinzand terecht. In de negentiende eeuw trok men zich het lot van de restanten aan en werd de ruïne rijksbezit. Tegenwoordig is het deels gerestaureerde slot een van de cultuurhistorische en toeristische parels van Zuid-Kennemerland.

Reinoud II van Brederode (Santpoort, 1415 – Vianen, 16 oktober 1473) was heer van Vianen, Ameide, Lexmond, Hei- en Boeicop, Meerkerk, Tienhoven, Twaalfhoven, burggraaf van Utrecht, en ridder van de orde van het Gulden Vlies.

Auteur: Carly Misset

Literatuur:

Zeiler J.T., Kompanje, E.J.O. 2010. ‘A killer whale (Orcinus orca) in the castle: first find of the species in a Dutch archeological context’, Lutra 53(2),101-103.

Publicatiedatum: 26/01/2011