Hop, het klooster in

Eeuwenlang was het huwelijk een rotsvast instituut, en bovendien vooral een aangelegenheid van de kerk. Wat door God verbonden was, mocht de mens niet zomaar scheiden. Volgens de monnik Gratianus, die rond 1140 de basis voor het kerkelijke recht legde, was het christelijke huwelijk onontbindbaar – zelfs wanneer één van de echtelieden van het geloof viel. Er was maar één aanvaardbare manier om tot een echtscheiding te komen: toetreden tot het klooster.

Daar hadden ongelukkig gehuwde middeleeuwers uiteraard niet altijd zin in. Zij zochten naar geitenpaadjes in de kerkelijke regels. Zo mochten er voor een geldig huwelijk geen huwelijksbeletselen bestaan. Wanneer er op te jonge leeftijd getrouwd was, of één van de echtgenoten onder dwang met het huwelijk had ingestemd, kon een huwelijk bijvoorbeeld nietig verklaard worden. Met name dat laatste argument was soms een bruikbare ontsnappingsroute uit ongewenst geworden huwelijken.

Gescheiden (van tafel en bed) leven

Na de Reformatie ontstonden er in Holland iets ruimere mogelijkheden om een huwelijk te beëindigen. Protestantse theologen hadden in de basis hetzelfde uitgangspunt als hun katholieke broeders: wat God heeft samengebracht, kan de mens niet uit elkaar halen. Toch vonden zij in de Bijbel ook twee redenen waarom echtscheiding in sommige gevallen wél mogelijk was. Op grond van overspel (destijds een ‘zwaar misdrijf’ met hoge straffen), en bij kwaadwillige verlating. Soms werd er ook om andere zwaarwegende redenen een scheiding toegekend. Maar wie hoopte een echtgenoot te kunnen verruilen voor een minnaar, kwam bedrogen uit. Met degene met wie overspel gepleegd was, mocht niet hertrouwd worden.

Vaak was het voor ongelukkige echtelieden makkelijker om hun huwelijk formeel in stand te houden en gescheiden van elkaar te leven. Deze ‘willige separatie’ of ‘scheiding van tafel en bed’ noemde men ook wel ‘le divorce des catholiques’. Formeel moest hiervoor toestemming gevraagd worden aan de rechter, maar in de praktijk gebeurde dat niet altijd. Tot frustratie van de autoriteiten, want in 1586 werd in Amsterdam zelfs een boete gesteld op ‘het eigenmachtig opbreken van de samenwoning’. Het nadeel van een scheiding van tafel en bed was dat er geen nieuw huwelijk gesloten kon worden. Voor de wet (en de Heer) bleef men immers getrouwd.

Überhaupt waren de autoriteiten niet happig om scheidingen toe te kennen. Wie daarover kon meepraten was Cornelia van Nijenrode (circa 1629-1692). Na de dood van haar eerste man, de Amsterdamse VOC-opperkoopman Pieter Cnoll, was zij zeer vermogend geworden. Ze hertrouwde in 1672 met jurist Joan Bitter, maar kreeg daar al gauw spijt van. Joan bleek een zeer onaangename echtgenoot. Hij schold Cornelia uit, vernederde haar voor de ogen van hun personeel, en bedreigde haar. Aanvankelijk kreeg Cornelia een scheiding van tafel en bed toegewezen. Joan spande rechtszaken aan omdat hij op het fortuin van zijn vrouw aasde, maar kreeg nul op het rekest. Hij deed daarop een verzoeningspoging, maar de echtelijke vijandigheden werden al gauw hervat. Toen Cornelia zich opnieuw tot de rechtbank wendde, was het Joan die aan het langste eind trok. Cornelia werd gedwongen om weer bij hem te gaan wonen, en Joan maakte haar een groot deel van haar vermogen afhandig.

Met Franse toestemming

Rond 1796 hadden ongelukkige echtparen korte tijd kans op een soepele echtscheiding. In de nasleep van de Franse Revolutie kwam in Frankrijk in 1792 de eerste wet op de echtscheiding tot stand. Die versoepelde de gronden voor echtscheiding aanzienlijk. Scheiden kon nu simpelweg met wederzijdse instemming, of doordat één van de echtgenoten vond dat er sprake was van onverenigbare karakters. Rechters hoefden er niet meer aan te pas te komen: een afspraak bij de burgerlijke stand was voldoende. En omdat Nederland tussen 1794-1795 door de Franse Republiek veroverd werd, was deze wet hier per 12 juli 1796 ook van toepassing.

De eerste echtelieden die van de mogelijkheid om te scheiden gebruik maakten, waren Agatha Lenaerts en Wilhelmus Meers. Zij waren op 26 november 1775 in Maastricht getrouwd en kregen zes kinderen, maar konden na verloop van tijd niet meer met elkaar door één deur. Op 15 september 1796 liet Agatha het huwelijk ontbinden bij de burgerlijke stand. De zorg voor de kinderen werd als volgt verdeeld: Agatha zorgde voor de dochters, Wilhelmus voor de zoons. Al lijken de twee zich later met elkaar te hebben verzoend, hun scheidingsdag (de tweede vrijdag van september) is tegenwoordig de nationale Dag van de Scheiding.

Lang duurden de liberale mogelijkheden om te scheiden niet, al lijkt de Nederlandse bevolking er ook minder gretig gebruik van te hebben gemaakt dan de Franse. Waar er in Frankrijk in 1792 zo’n 40.000 huwelijken ontbonden werden, kwam er in Nederland geen grote echtscheidingsgolf op gang. De heersende mening bleef hier dat het huwelijk, in het belang van zowel de kinderen als de maatschappij, slechts bij hoge uitzondering ontbonden mocht worden. Ook in Frankrijk zelf zwakte het revolutionaire élan af. De Code Civil die Napoleon in 1803 invoerde, legde het scheiden op basis van wederzijds goedvinden weer aan banden.

Een minnaar verzinnen

Ook in het Nederlands Burgerlijk Wetboek, dat in 1838 werd ingevoerd, waren de mogelijkheden tot scheiden beperkt. Het levenslange huwelijk was voor de meesten nog altijd zoals het hoorde, en zoals anderen het hoorden te doen. Alle echtscheidingszaken moesten langs de rechter, en rechters moesten er volgens het wetboek goed op toezien, ‘dat geene huwelijken ontbonden worden, uit versierde oorzaken of door bedenkte overeenkomsten der partijen’. De enige legitieme gronden voor een echtscheiding waren:

• kwaadwillige verlating
• overspel
• veroordeling tot een onterende staf (zoals de schandpaal, of verbanning)
• ernstige mishandeling

Huwelijken konden daarnaast ontbonden worden door de dood, doordat een echtgenoot meer dan 10 jaar afwezig was, of door een rechterlijk vonnis na een scheiding van tafel en bed.

Wie zonder een van deze gronden wilde scheiden, had het lastig. Tot Derk Jan Jansen en Elisabeth Heiting in 1883 voor de Hoge Raad verschenen. De twee hadden een mislukt huwelijk en leefden al jaren apart. Elisabeth verklaarde onder ede dat zij overspel had gepleegd, en dat haar kind van een andere man was. Tot dan toe moest overspel altijd ‘bewezen’ worden door bijvoorbeeld verklaringen van ooggetuigen. Waarom zouden Derk Jan en Elisabeth dit verhaal immers niet verzonnen hebben, om een einde te kunnen maken aan hun huwelijk? Maar de Hoge Raad oordeelde in deze zaak dat ook een bekentenis als volledig bewijs gold. En dat opende deuren voor een heleboel andere ongelukkig gehuwde echtparen.

Wie vanaf toen wilde scheiden, kon samen verklaren dat één van de echtgenoten overspel had gepleegd. Ook als er eigenlijk niemand was vreemdgegaan. Vandaar dat dit arrest bekend kwam te staan als het ‘Grote Leugen-arrest’. Toch was scheiden nog niet direct maatschappelijk aanvaard: het aantal echtscheidingen nam in de late 19de eeuw slechts geleidelijk toe. Wat daarbij meespeelde was dat een echtscheiding op basis van de ‘grote leugen’ nadelige gevolgen kon hebben voor degene die het overspel bekende. Overspel was nog altijd een strafbaar feit, en alleen de ‘onschuldige’ partij had recht op alimentatie. Daarnaast had een echtpaar waarvan slechts één van beiden van de ander afwilde, uit amoureuze dan wel financiële motieven, niets aan deze mogelijkheid.

Duurzame ontwrichting

In de voorhoede van de maatschappij gingen er inmiddels meer stemmen op voor soepelere scheidingsmogelijkheden. Feministen als Elise Haighton keerden zich tegen de ‘onmogelijkheid te kunnen scheiden als de huwelijkskeuze verkeerd bleek’, en ook liberalen als Samuel van Houten (van het Kinderwetje uit 1874) pleitten voor een ‘gemakkelijk ontbindbaar’ huwelijk. Toch duurde het nog meer dan 80 jaar, voordat er een echtscheidingswet kwam die het eenvoudiger maakte om te scheiden. Dat in 1962 bleek dat men zich in 95% van de scheidingen beriep op de grond ‘overspel’, doet vermoeden dat de ‘grote leugen’ een lang leven beschoren was. Met de nieuwe echtscheidingswet van 1971 was deze niet langer nodig: ‘duurzame ontwrichting van het huwelijk’ werd de enige scheidingsgrond. Overspel was niet langer strafbaar. Een echtscheidingsgolf kwam nu wel op gang.

Tekst: Marit Eisses

Bronnen:

• Paul Brood en Michiel de Wolde, Scheiden doet lijden. 400 jaar echtscheidingsmisère (2014)
• M.J. van der Burg, Nederland onder Franse invloed: cultuurtransfer en staatsvorming in de Napoleontische tijd, 1799-1813 (2007)
• Donald Haks, Huwelijk en gezin in Holland in de 17^de en 18^de eeuw (1985)
• Frans van Poppel, Trouwen in Nederland. Een historisch-demografische studie van de 19^e en vroege 20^e eeuw (1992)
• Echtscheiding in Amsterdam vanaf 1853 (2014)
• Vrouwenlexicon, Cornelia van Nijenrode
• IsGeschiedenis, Eerste echtscheiding in 1796

Publicatiedatum: 08/06/2023