Een kunstenaar in een atelier, omringd door werk en materialen. Niets bijzonders zou je zeggen, maar dit is niet zomaar een kunstenaar. De Tweede Wereldoorlog was net afgelopen toen één van de grootste kunstschandalen uit de Nederlandse geschiedenis aan het licht kwam. Dit keer geen nieuwe stijl die het publiek niet aanstond, integendeel. Het ging juist om een werk dat oud moest lijken, maar het absoluut niet was. Pure vervalsing, uitgevoerd door de meneer op de foto: Han van Meegeren. Simpel gezegd is er al sprake van een vervalsing als je onder een door jezelf gemaakte kopie de handtekening van de originele kunstenaar zet. Kat in het bakkie, zou je zeggen. Voordat je zelf enthousiast de kwast ter hand neemt, kan het nuttig zijn om eerst de les af te kijken van de grootvervalser zelf. Hoe ging hij te werk?

Han van Meegeren, Hert, 1921. Beeld: Museums Vledder.

Hertjes en bellenblazers

Hoewel Han van Meegeren onder de naam van anderen wereldfaam wist te behalen, wilde de eigen carrière als kunstenaar maar moeilijk van de grond komen. In een tijd waarin de rechte lijnen van De Stijl tot bloei kwamen, Picasso verschillende aanzichten op een voorwerp tegelijkertijd in één beeld wist te vangen, en er met kleur werd gespeeld, schilderde Van Meegeren hertjes en bellenblazende gezinnetjes. Geen wonder dat zijn werk door de critici als oubollig werd bestempeld. De schilder zelf zag het heel anders. Hij was in zijn eigen ogen een genie, en, boven alles, hij wilde veel geld verdienen. Om te bewijzen dat hij daadwerkelijk op één lijn stond met de grootste kunstenaars begon hij hen te kopiëren. Zijn succesvolste resultaat was het schilderij De Emmausgangers, zogenaamd van de zeventiende-eeuwse schilder Johannes Vermeer. Aan het daadwerkelijk schilderen ging echter het één en ander vooraf. Want een handtekening alleen is niet genoeg om een kunstkenner ervan te overtuigen dat hij daadwerkelijk met een originele Rembrandt, Van Gogh of Michelangelo van doen heeft.

Han van Meegeren, De Emmausgangers, 1937. Beeld: Museum Boijmans van Beuningen.

Drie-eenheid

Er zijn drie componenten die een grote rol spelen bij de waardebepaling van kunstvoorwerpen: authenticiteit, vraag en zeldzaamheid. Oftewel: is het echt, is er iemand die het wil hebben, en hoeveel soortgenoten heeft een kunstwerk? Als één van deze elementen een negatief oordeel krijgt, zal de prijs aanzienlijk dalen. Die prijs werd tot minstens halverwege de twintigste eeuw bepaald door de kunstkenners. Tegenwoordig spelen ook techniek en scheikunde hun rol, maar is de expert zeker nog niet aan de kan gezet.

Terug naar De Emmausgangers. Zijn de drie componenten in dit werk te vinden?

Johannes Vermeer, Het meisje met de parel, 1665-1667. Beeld: Wikipedia.

Het slachtoffer

De eerste bepalende keuze die Van Meegeren moest maken, was die van de kunstenaar die hij voor zijn snode plannen zou gebruiken. Dit was minder moeilijk dan je zou denken. Sinds het einde van de negentiende eeuw was er namelijk een grote vraag ontstaan naar het werk van niemand minder dan de zeventiende-eeuwse genreschilder Johannes Vermeer. Hoewel de schilder nu over de hele wereld bekend is door onder andere Het melkmeisje en Het meisje met de parel, was Vermeer lange tijd in de vergetelheid geraakt. Totdat de Amerikaanse industriemagnaten in beeld kwamen, types die graag hun rijkdom aan de rest van de wereld toonden. Dat gaat natuurlijk het best als je je iets schaars kan veroorloven. En schaars was het werk van Johannes Vermeer; er was van slechts een handjevol kunstwerken bekend dat deze echt door de kunstenaar vervaardigd waren. Met zijn keuze voor Vermeer had Van Meegeren dus al twee van de drie componenten te pakken, namelijk veel vraag en zeldzaamheid.

Boven: Het brood van Han van Meegeren. Onder: Het brood van Johannes Vermeer. Beeld: Museum Boijmans van Beuningen en Wikipedia. 

50/50

Het element van authenticiteit vroeg om meer voorbereiding. Uit onderzoek is gebleken dat elk namaaksel een kantelpunt kent waarop de geloofwaardigheid omslaat naar argwaan. Wanneer een kunststuk te herkenbaar, te perfect wordt, haakt men af. Om het kantelpunt te vermijden koos Van Meegeren ervoor een ‘nog niet ontdekt kunstwerk’ te creëren. Daarbij gaf hij vijftig procent Vermeer, herkenningspunten die kunstkenners zouden doen vermoeden dat zij met een kunstwerk van de grote kunstenaar te maken hadden. Deze herkenningspunten konden heel algemeen zij, zoals het toepassen van het door Vermeer veel gebruikte blauw en geel, en het licht dat uit het raam in de linker muur komt. Maar hij pikte er ook elementen van specifieke schilderijen uit, zoals de kruik (op drie kunstwerken van Vermeer te vinden), de lichtvlekken op het brood (rechtstreeks overgenomen van Het melkmeisje), en de manier waarop de figuur in het gele gewaad zich aan de tafel vastklampt.

De overige vijftig procent zou vanzelf in het plaatje gepast worden door de kennis die de kenners in de loop der jaren over de schilder hadden opgedaan. Zo wisten zij dat Vermeer veel over Italiaanse kunst wist, omdat uit documenten was  gebleken dat hij als expert was gevraagd een oordeel te vellen over de kwaliteit van een collectie dergelijke schilderijen. Als inspiratiebron voor de opzet van zijn Emmausgangers koos Van Meegeren daarom een kunstwerk van de Italiaanse schilder Caravaggio met hetzelfde onderwerp uit 1606.

Boven: Het kannetje van Han van Meegeren. Onder: De kannetjes van Johannes Vermeer. Beeld: Museum Boijmans van Beuningen en Wikipedia. 

Gaatjes vullen

Dan het onderwerp. Wie naar het oeuvre van Vermeer kijkt, ziet vooral portretten en scènes uit het dagelijks leven. Het lijkt dus apart dat Van Meegeren voor een bijbels tafereel heeft gekozen, maar ook hier was over nagedacht. Kunstkennend Nederland vond het vreemd dat er geen werken met een religieus thema van zo’n grote kunstenaar als Johannes Vermeer bekend waren. U vraagt, wij serveren, moet Van Meegeren gedacht hebben. Niet alleen werd de kans dat het werk als een vervalsing zou worden bestempeld kleiner (door het ontbreken van vergelijkingsmateriaal), er kwam hier ook ijdelheid om de hoek kijken. Als hij de kenners om de tuin wist te leiden met zijn creatie, zag Van Meegeren dat als hét bewijs dat hij op één lijn met de grootste meesters te stellen was.

Caravaggio, Avondmaal te Emmaus, 1606. Beeld: Wikipedia.

‘Oude’ verf

Naast geloofwaardigheid in stijl was het materiaal waarmee het kunstwerk werd vervaardigd belangrijk. Een te overschilderen doek en een spanraam van de juiste leeftijd waren vrij gemakkelijk te vinden. Maar voor de verf geldt hoe ouder, hoe harder. Verse verf is heel simpel met een doekje en een beetje alcohol van het linnen te vegen. Om dat te voorkomen sloeg Van Meegeren aan het experimenteren. Hij vond zijn oplossing in bakeliet. Naast dat je er telefoons van kan gieten, bleek het, in een combinatie met seringenolie en pigmenten, uiterst geschikt om historische schilderijen mee te schilderen. Na een aantal uurtjes in een oven op lage temperatuur had de verf dezelfde structuur en hardheid als dat van de meesterwerken van Vermeer.

Han van Meegeren, Christus en de overspelige vrouw, 1942. Beeld: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.

Eind door overspel

In 1937 was De Emmausgangers af en brak misschien wel het spannendste moment aan: zouden de experts het als een Vermeer bestempelen? Dat deden ze, en na een verwervingsstrijd tussen het Rijksmuseum en Museum Boijmans Van Beuningen mocht de tweede zich voor een flinke smak geld de nieuwe eigenaar van het schilderij noemen. Han van Meegeren had al zijn doelen bereikt: erkenning van zijn talent en een leven als rijk man. Hij had bovendien de smaak te pakken en maakte tijdens de Tweede Wereldoorlog op dezelfde manier nog zes ‘Vermeers’. Eén van deze werken, Christus en de overspelige vrouw, kwam in de kunstcollectie van nazikopstuk Hermann Göring terecht, een feit waarover Van Meegeren uiterst tevreden was. Het zou hem wel uiteindelijk bijna zijn leven kosten.

Na de oorlog was dit kunstwerk namelijk terug te voeren naar Van Meegeren, en werd hij verdacht van collaboratie met de vijand. Kunst voor veel geld verkopen aan je tegenstander werd niet gewaardeerd, en kon met de doodsstraf worden bestraft. Van Meegeren vond dat het tijd werd om zijn praktijken uit de doeken te doen. In eerste instantie werd hij niet geloofd, maar hij wist zichzelf te redden door een nieuwe vervalsing te schilderen. De doodsstraf werd één jaar gevangenis. Hij zou zijn cel nooit bewonen. Han van Meegeren overleed eind 1947 aan een hartinfarct.

De Emmausgangers is nu nog steeds te bewonderen in Museum Boijmans Van Beuningen. De status van Van Meegeren is een blijvend discussiepunt. Aan de ene kant staat een groep die de vervalsingspraktijken van de schilder afkeurt vanwege de fraude. Anderen bestempelen hem juist als held, omdat hij het voor elkaar heeft gekregen Göring om de tuin te leiden. Hoe het ook zij, met dit verschil van mening doet Han van Meegeren ook nu nog aanspraak op de roem waar hij zo naar hunkerde.

Auteur: Nienke Knotter

Literatuur

Charney, Noah, The art of forgery. The minds, motives and methods of master forgers, Londen/New York 2015

Dolnick, Edward, De vervalser. Het waargebeurde verhaal van Han van Meegeren, de grootste kunstvervalser van de twintigste eeuw, Amsterdam 2009.

Dutton, Denis, The forger’s art. fogery and the philosophy of art, Berkeley 1983.

Echt vals? Namaak door de eeuwen heen, tent. cat. Amsterdam (Allard Pierson Museum) 1983.

Universiteit van Nederland. Waarom werd een vervalsing aangezien voor Vermeers beste werk ooit?

<https://www.youtube.com/watch?v=r8azVwM7GJs> (21 oktober 2017).

Publicatiedatum: 07/11/2017