Aan het begin van de zeventiende eeuw ontstond een vroeg industrieel landschap in de Zaanstreek. Hoewel het gebied in de schaduw van Amsterdam lag, wist het snel uit te groeien tot een walhalla voor windmolens. Cruciaal was een privilege uit 1455 van Filips de Goede, hertog van Bourgondië. Hij bepaalde dat het gebied niet verkocht mocht worden aan steden, waardoor het platteland zijn eigen koers kon varen. Dit voorkwam bemoeienis van stedelijke gilden, die elders de regels maakten.

De Amsterdamse houtzagersgildes, die bang waren voor verlies van werk, dwarsboomden in de hoofdstad de bouw van houtzaagmolens. Maar aan de Zaan golden die beperkingen niet. Hier konden de windmolens wél verrijzen – en dat gebeurde dan ook op grote schaal. Rond 1730 stonden er ruim 635 molens in de regio, waarvan een groot deel houtzaagmolens. Deze droegen direct bij aan de bloei van de scheepsbouw en andere industrieën. Het efficiënter zagen van hout met behulp van windkracht zorgde ervoor dat hout uit de Zaanstreek relatief goedkoop was.

Een zee van wieken

In 1680 werd in het Westzijderveld bij Zaandam een unieke molen gebouwd: Het Jonge Schaap, een zeskante bovenkruier. Verreweg de meeste houtzaagmolens in de Zaanstreek waren destijds van het type paltrok, waarbij het hele gebouw naar de wind werd gedraaid. Bij bovenkruiers was dat alleen de kap met het wiekenkruis. Het Westzijderveld, dat tegenwoordig grotendeels opgeslokt is door woonwijken en snelwegen, was in de tijd van Het Jonge Schaap een uitgestrekt veengebied waarvan de skyline gedomineerd werd door honderden molens. In deze zee van wieken viel Het Jonge Schaap op door zijn afwijkende vorm.

De sfeer van het Westzijderveld werd eind negentiende eeuw zelfs vastgelegd door niemand minder dan de Franse impressionist Claude Monet. In 1871 maakte hij meerdere schilderijen van de Zaanse molens, met hun wieken draaiend boven het natte land. Van de ooit indrukwekkende hoeveelheid molens in dit gebied zijn alleen zaagmolen De Held Jozua en pelmolen Het Prinsenhof overgebleven, waarvan de laatste nog altijd op zijn oorspronkelijke plek aan de Weelsloot staat. In dat landschap stond Het Jonge Schaap bijna drie eeuwen lang, tot zijn lot in de twintigste eeuw wending nam.

Het einde van de bovenkruiers?

In 1938 gaf de toenmalige eigenaar van Het Jonge Schaap aan de molen te willen verkopen voor afbraak. Hoewel er verzet kwam, bleek dat vergeefs. In 1942 gaf het Departement van Opvoeding, Wetenschap en Cultuurbescherming definitief toestemming voor de sloop. Dat jaar verdwenen de laatste twee houtzaagmolens van het type bovenkruier uit de Zaanstreek: Het Jonge Schaap en Het Klaverblad in Westzaan. Zo leek er niet alleen een einde te komen aan Het Jonge Schaap, maar ook aan een belangrijk Zaans molentype. Maar gelukkig ging niet alles verloren.

De Alkmaarse molenkenner en bouwkundige Anton Sipman had vóór de sloop de molen tot in detail opgemeten en getekend. Deze documentatie zou decennia later van onschatbare waarde blijken. Toen de vereniging De Zaansche Molen besloot tot herbouw, vormden Sipmans tekeningen de basis. Dankzij moderne computertechnieken konden die tekeningen worden vertaald naar een nauwkeurige reconstructie. De eerste paal voor de nieuwe molen ging op 24 september 2005 de grond in. Twee jaar later, op 27 september 2007, werd Het Jonge Schaap officieel geopend op de Zaanse Schans.

Herbouw van een icoon

De herbouw van Het Jonge Schaap was niet zomaar een restauratieproject: het was de grootste onderneming in de geschiedenis van vereniging De Zaansche Molen. De bouw kostte bijna 1,9 miljoen euro, mogelijk gemaakt door subsidies van de Provincie Noord-Holland en de Gemeente Zaanstad, bijdragen van sponsors, donateurs en een grootschalige ledenactie.

De reconstructie werd uitgevoerd door Architectenbureau Zijlstra-Schipper uit Wormer, in samenwerking met aannemer Hillen & Roosen uit Amsterdam, molenmakerij Saendijck uit Zaandijk en vaklieden zoals rietdekkers en smeden. Er werd zoveel mogelijk gebruikgemaakt van zeventiende-eeuwse bouwmethodes, waarmee de molen niet alleen een kopie werd, maar ook een eerbetoon aan het historische ambacht van molenbouw.

Toeristische trekpleister

Tegenwoordig is Het Jonge Schaap te bezoeken aan de Kalverringdijk op de Zaanse Schans. Hier vormt hij samen met andere molens en historische gebouwen een van de bekendste toeristische trekpleisters van Nederland. Maar Het Jonge Schaap is meer dan een decorstuk. Binnen is nog altijd een molenaar actief die het zaagmechanisme in beweging houdt en bezoekers uitleg geeft over hoe de wind het hout zaagt. Het geknars van tandwielen en het gekraak van balken brengen het industriële verleden van de Zaanstreek tot leven.

Molen Het Jonge Schaap in de spotlight

In het kader van het 100-jarige jubileum van Vereniging De Zaansche Molen wordt elke maand één van de molens uitgelicht. In augustus staat molen Het Jonge Schaap in de spotlight. Op 16 en 17 augustus 2025 zijn er tal van activiteiten bij de molen, waaronder jeugdfestival ‘Zonder jeugd, geen toekomst’.

Kijk voor meer informatie op de website van De Zaansche Molen.

Tekst: Sarah Remmerts de Vries

Bronnen:

• De Zaansche Molen.
• Molendatabase.
• Zijlstra Schipper Architecten.
• Zaanwiki.
• Oneindig Noord-Holland: Hoe de molens naar de Zaanstreek kwamen, Claude Monet en de Zaanstreek en Molen Het Prinsenhof.

In de beeldbank van De Zaansche Molen zijn ruim 600 foto’s, voorwerpen en documenten te bekijken van Het Jonge Schaap, zowel van de oude molen als de nieuwe.

Publicatiedatum: 14/08/2025