6 min

Een bijzondere aanwinst

In 2022 ontving het Zaans Museum een hele bijzondere aanwinst: 54 objecten werden geschonken door een Zaanse familie. Meer dan vijftig stukken kleding en accessoires uit de achttiende en negentiende eeuw waren tot die tijd zorgvuldig bewaard gebleven in een houten kist. Tezamen vormen zij bijna een geheel Zaans vrouwenkostuum, de dracht die tussen 1760 en 1850 in de Zaanstreek werd gedragen.

Overzicht van ‘Made in…’, Zaans Museum.

Mode en streekdracht

De kleding die in de Zaanstreek wordt gedragen heeft zowel elementen uit de mode overgenomen, als dat er eigen regionale elementen te ontdekken zijn. De Zaanse streekdracht voor vrouwen is een mengelmoes van mode en streekdracht. Een compleet kostuum bestond uit een jak (jasje), rok, schort, kaper (een soort capuchon met een korte cape), muts en oorijzers, mitaines (handschoenen zonder vingers), borstlinten, kousen en muiltjes. (Met natuurlijk de bijbehorende onderkleding, die we nu niet laten zien omdat het niet in deze schenking zat.)

Kenmerkend voor de Zaanstreek waren de strakke mutsen en kapers, lange jakken en veel gekleurde kleding. Bepaalde kleurcombinaties, zoals een blauw jak met een gele binnenkant, kwamen veel voor. Het kalanderen van stoffen was onverminderd populair. Mitaines met gebreide patronen in blauw en zwart lijken hier meer voor te komen dan in andere kostuumcollecties. Ook toen het modebeeld veranderde onder invloed van de Franse revolutie, bleef men in de Zaanstreek jak en rok dragen, met een verhoogde taille van het jak.

Een aantal voorbeelden jakken of kassekiens met de varkensoren of eventails in het depot, Zaans Museum

Een jak van sits

Bij de schenking zat ook een bijzonder sitsen jak. Het jak is behoorlijk klein naar onze maatstaven, een volwassen persoon zou er nu niet meer inpassen. Sits, in de mode in de hele achttiende eeuw, is een geverfde katoenen stof die daarna handmatig in meerdere lagen werd beschilderd of bedrukt. De stof werd met was bedekt, behalve op de plekken waar de kleur moet komen. Sits werd meestal vanuit in India geïmporteerd, maar in de achttiende eeuw ook in grote getale in Europa geproduceerd. In Amsterdam, Leiden en Amersfoort zaten een aantal bedrijven die sits maakten.

Het jak zelf is een aantal keer uitgelegd, bij de taille en aan de voorkant bij de sluiting, waarschijnlijk niet in de tijd zelf maar om het groter te maken voor iemand die het in een latere periode droeg. Helaas bezit het Zaans Museum niet meer het oorspronkelijke keurslijf, dus om het op te stellen moesten we zelf een korset van papier maken. In de achttiende eeuw was het heersende schoonheidsideaal om een zo’n recht mogelijke rug te hebben, daarom moesten we de paspop hierop aanpassen.

De kenmerkende ‘varkensoren’ of eventails zaten niet op de jakken bij de schenking helaas. Kenmerkend voor de Zaanstreek is het dragen van linten over de borst en over de taille, boven de schort. Dit soort linten werden ook in de mode gedragen, maar in de Zaanstreek werden ze omarmd. De linten werden op de voorzijde van het jak gespeld, vaak zie je op de jakken nog kleine speldenprikjes langs de zijkanten waar de linten werden vastgezet. De linten zijn kleine kunstwerkjes, versierd met diverse technieken, die je pas vanaf dichtbij ziet.

Diverse taille- en borstlinten, 1775-1825, Zaans Museum.

De internationale textielhandel

Het is lastig de herkomst van de stoffen precies te achterhalen, daar is meer onderzoek naar nodig. De blauwe damasten rok lijkt op de stoffen die uit de Engelse plaats Norwich komen, en die door collecties in heel Europa zijn verspreid, van Stockholm tot in Zeeland. Het is meer dat we willen laten zien dat de Zaanse dracht niet alleen maar is samengesteld uit lokale stoffen, maar juist internationaal was. Rijke Zaankanters konden prachtige handbeschilderde stoffen bemachtigen door deelname aan handelsmissies. De dure stoffen werden bij thuiskomst door kleermakers verwerkt tot kostbare kledingstukken. Ook de andere stoffen kwamen waarschijnlijk uit het buitenland, gezien de nabijheid van Amsterdam en andere steden.

De rok van spiegeldamast die lijkt op stof uit Norwich, 1740-1760, Zaans Museum.

Het dateren van de nieuwe aanwinsten

We hebben de stukken gedateerd aan de hand van onze eigen collectie. Het Zaans Museum heeft vergelijkbare stoffen van jakken en rokken in de collectie. In het geval van het zijden blauwe changeant jak hebben we zelfs een bijna letterlijk dezelfde stof. Ook de blauwe damasten rok kunnen we op die manier dateren, door de grote bloemmotieven is hij in de eerste helft van de achttiende eeuw te dateren. Na 1750 werden de patronen steeds kleiner en gestileerder.

Het is nog onbekend of bepaalde Zaanse handelaren en kooplieden meededen aan de handelsmissies. Dit is iets wat we de komende periode gaan onderzoeken, maar nu zijn er nog geen concrete namen aan te verbinden. Daarnaast is wel de Zaandijkse familie bekend en ook personen die mogelijk de kleding gedragen hebben. Het is nog niet met zekerheid te zeggen wie precies de dragers van de kleding waren. Dat willen we in de toekomst nog verder uitzoeken.

Zijden changeant jak of kassekien, 1780-1800, Zaans Museum.

Zijden changeant jak of kassekien dat zich al in de collectie bevond, 1775-1825, Zaans Museum.

Met zorg vermaakt

Er zijn in de rokken en jakken allen vermaaksporen te zien. We weten alleen niet zeker of dit vermaakt is door een draagster destijds of van een later datum. Waarvan we wel bewijs hebben is dat de kleding is gebruikt voor het toneelstuk De Bloem van Zaandijk in 1894. Dit toneelstuk is gemaakt naar aanleiding van het 400-jarig bestaan van Zaandijk en speelt in 1793-1794, geheel in Zaanse dracht. Met name de Zaanse bruiloft aan het einde van het toneelstuk was populair. Voor dit toneelstuk hebben verschillende Zaanse families kledingstukken uit de achttiende eeuw aangeleverd, gedragen door de (niet-professionele) acteurs. De niet altijd passende kledingstukken werden met zorg vermaakt en aangepast. Ook werden er andere oplossingen gezocht als iets niet paste, zo werd een jak dat te klein was van voren niet gesloten maar bedekt met een halsdoek. De Bloem van Zaandijk werd diverse keren opgevoerd, tussen 1894 en 1946. In de collectie van het Zaans Museum zijn er meerdere stukken die voor De Bloem van Zaandijk gebruikt zijn, die ook sporen van vermakingen laten zien. Het is vaak lastig te duiden wanneer een kledingstuk vermaakt is en met welk doel: was het om een kledingstuk aan te passen naar de laatste mode, of voor het toneelstuk De Bloem van Zaandijk?

Detail van het sitsen jak of kassekien, 1775-1800, Zaans Museum.

Lokale stoffen

Linnen, wol en zijde waren de meest gebruikte materialen in zeventiende- en achttiende-eeuwse Europese kleding en dat gold ook voor het Zaans kostuum. Toen via nieuwe handelsroutes katoen Europa bereikte, veranderde dit. De vraag naar deze zeer eenvoudig te verven en te wassen stof werd enorm. Zijde werd altijd nog van ver gehaald, in de achttiende eeuw vanuit Italië en Frankrijk, maar linnen en wol werd in Nederland geproduceerd. Katoen kwam zowel uit Europa als erbuiten. Van de katoen werd ook in Nederland sits gemaakt.

De expositie ‘Made in…’ is nog tot en met 7 mei te bezoeken in het Zaans Museum.

Auteur: Leonie Sterenborg, modeconservator Zaans Museum.

Publicatiedatum: 03/05/2023