Het grote tehuis, Wittenburg, aan de Nieuwe Keizersgracht dateert uit 1772. Dankzij een erfenis kon het Evangelisch-Luthers Diaconie Oude Mannen- en Vrouwenhuis hier verrijzen. Een groot gebouw met drie verdiepingen, geschikt voor 300 bewoners. Het stadsbestuur had de grond beschikbaar gesteld. Als dank voor dit genereuze gebaar kwam er een fraaie burgemeesterspoort – nog te zien in het museum.

Monnik in de ban

In de vroegere eetzaal zie je op een groot schilderij van Abraham van Pelt hoe Luther zich op de Rijksdag in Worms verdedigde voor zijn, in de ogen van de rooms-katholieke kerkvorsten ketterse, opvattingen. Keizer Karel V sprak de rijksban over hem uit, waarmee hem allerlei rechten werden ontnomen.

Maarten Luther (1483-1546) was monnik. Met het destijds gebruikelijke kerkelijke systeem dat je zonden kon afkopen had hij grote moeite. God vergeeft zonden na het tonen van berouw, betoogde Luther, en niet vanwege het neerleggen van een som geld. In de hoop binnen de kerk een discussie over dergelijke regels uit te lokken, timmerde hij in 1519  maar liefst 95 stellingen op deur van de slotkerk in Wittenburg.

Luther moest vanwege de reacties die hij daarmee uitlokte, onderduiken. Hij brak met het leven als monnik en ging in 1525 nota bene trouwen. Met een uitgetreden non. Samen kregen ze zes kinderen. Luther vertaalde de bijbel in het Duits, waarmee het Oude en het Nieuwe Testament voor het eerst voor een breed publiek toegankelijk werden.

Wittenburg

Het optreden van Luther en van de jongere Calvijn (1509-1564) leidde tot een scheuring in de kerk: de Reformatie. Luther en Calvijn kregen ook in ons land volgelingen. Na het verdrijven van de rooms-katholieke Spanjaarden werd Holland in het algemeen protestants, veelal gereformeerd en luthers.

In de 18^e eeuw was ongeveer 20% van de hoofdstedelingen luthers. Aan die tijd herinnert onder meer de Oude Lutherse Kerk aan het Spui. Evenals dit bejaardenhuis dat genoemd werd naar de stad waar het begonnen was met het timmeren van de stellingen aan de kerkdeur: Wittenburg.

Regenten

In de lange gang van het gebouw is de ontwikkeling van de lutherse kerk in beeld gebracht. Van het jaar 1517 tot het homohuwelijk van nu. Een curiositeit in de gang is een kist, afkomstig uit het West-Indisch Huis, verderop in de stad. Dat was ooit een luthers wees- en oude liedentehuis. Daar trof men bij een verbouwing een aantal van deze kisten aan. Hiermee heeft Piet Hein indertijd de schatten van de Zilvervloot vervoerd.

Stap de linnenkamer binnen en je bent eeuwen terug in de tijd. De kastdeuren hebben open versieringen, om destijds de muffe geur van het linnen te verdrijven. Het linnen is grotendeels weg, de kasten bevatten nu prachtige voorwerpen die afkomstig zijn uit de collecties van verschillende lutherse kerken.

Fraai zijn vooral de kamers voor de regenten en de regentessen. De regentessen hielden onder meer toezicht op het huishouden. Zij overlegden met vader en moeder van het huis die de dagelijkse gang van zaken hier bestierden.

Timmeren en naaien

Het gebouw was opgezet voor bejaarden van het lutherse geloof die niet meer voor zichzelf konden zorgen, maar gedurende een groot deel van de 19^e eeuw hebben hier ook weeskinderen van luthers komaf rondgelopen. En gewerkt. Want gewerkt moest er worden, door jong en oud. De mannen moesten timmeren en de vrouwen kregen naai- en verstelwerk te doen. Hiermee konden de bewoners een deel van de kosten terug verdienen.

Wie eenmaal tot dit tehuis werd toegelaten, moest een uniform aan. Er golden strakke regels in Wittenburg. Het ontbijt was om half zeven. Behalve op zondag, dan kwam het brood een half uur later op tafel. Wie koffie of thee wilde, moest daarvoor betalen. Het tehuis stelde echter wel ‘om niet’ (gratis) het gekookte water beschikbaar.

Vluchtelingen

Aan de hand van schilderijen, bijbels, verhalen en een keur aan voorwerpen krijg je in het Luther Museum een indruk van de rol die de luthers kerk heeft gespeeld. Van alles komt aan de orde, ook dat Luther in 1543 zowaar een antisemitisch boek heeft geschreven. Natuurlijk toont dit museum bovendien aan welke rol de kerk in Amsterdam heden ten dage speelt, bij voorbeeld bij de opvang vluchtelingen zonder papieren. Geloofsgenoten helpen de behoeftigen, in het verleden en nu.

Het museum is sinds zomer 2019 geopend. Voor die tijd kon je als belangstellende niet zomaar Wittenburg binnenstappen. Dwalend door het nu toegankelijke deel van dit indrukwekkende gebouw, realiseer je je hoe kolossaal destijds het verschil was tussen arm en rijk. De broze oudjes, de vertwijfelde weeskinderen – wat was hun lot indien rijke mannen en vrouwen er niet voor zorgden dat zij ergens terecht konden, dat zij eten hadden en een slaapplaats vonden?

Geheime trap

Wie hier werd opgevangen, wist zich bevoorrecht. Dat er strenge regels golden, nam men op de koop toe. Geen alcohol bij voorbeeld, was de regel. Wie beschonken werd aangetroffen, kon een zware straf verwachten.

En de heren regenten, namen die tijdens hun vergaderingen geen glaasje? Ongetwijfeld wel, want achter een deur in de linnenkamer leidt een geheime trap naar buiten. Zo konden heren die een glaasje te veel hadden ‘vergaderd’ ongezien de Wittenburg verlaten.

Het Luther Museum bevindt zich aan de Nieuwe Keizersgracht 570 te Amsterdam. Kijk voor meer info over openingstijden en actuele exposities op de website van het museum.

Tekst: Jan Maarten Pekelharing

Dit verhaal is onderdeel van het thema ‘Kleine musea van Noord-Holland’: verhalen over (ten onrechte) minder bekende musea. Bekijk hier alle verhalen binnen dit thema.

Publicatiedatum: 14/01/2020