Het lot van de Sint Agneskerk

De Sint Agneskerk in Egmond aan Zee heeft maar weinig voorspoed gekend. Haar robuuste vierkante toren rees hoog boven het dorp en de duinen uit. Lange tijd was de kerk een belangrijk baken voor schippers. ´s Nachts brandde er voor de zeelui een steenkoolvuur in een korf op een hoge paal, tot het noodlot toesloeg tijdens een zware storm op 27 november 1741.

4 min

De bouw en ontwikkeling van de kerk werd in 1741 besproken in het document ‘Naauwkeurige Afbeelding van den Toren en Kerk te Egmond op Zee’ van Adriaan Spinder, een ‘geadmiteerd landmeeter te Haerlem’. De kerk begon ooit als een klein kapelletje, vernoemd naar de heilige Agnes. Zij was al lange tijd de beschermheilige van Egmond aan Zee. Volgens de oude kroniek van Egmond is het godshuis in de tiende eeuw gebouwd door Walger of Walther de Eerste, de zesde heer van Egmond. Voordat hij de kapel liet bouwen, timmerde Walther al tien huizen aan zee, die werden bewoond door arme gezinnen. Zij mochten vissen in de Noordzee, maar moesten wel elke tiende vis afstaan aan de abdij van Egmond. Zelf schonk Walther de abdij een tiende van zijn koren.

Gezicht op Egmond aan Zee, Claes Jansz. Visscher (II), 1615 – 1618. Beeld: Rijksstudio

Een welvarend dorpje

Van jaar tot jaar groeide het aantal huizen, en Egmond aan zee werd een welvarend dorp. Het plaatsje werd nog meer verbeterd door Arnold of Arend de Eerste, die verscheidene huizen bouwde. Door de rijke visvangst kwamen er jaarlijks zo´n 300 huizen bij. Deze welvaart werd abrupt onderbroken op 5 april 1571, toen de beruchte zeerover Bartel Entes met een groep Geuzen het dorp plunderde en in brand stak. Ook de Sint Agneskerk werd verwoest door de verzengende vuurzee. Als geluk bij een ongeluk bleef de kerktoren gespaard.

Om een nieuwe kerk te kunnen bouwen, moesten de zeelieden van elke gulden die hun vis opbracht op de afslag een stuiver afstaan. Van dat geld werd niet alleen de kerk herbouwd, maar ook een nieuw weeshuis gesticht en vele andere lasten betaald. Op de ruïnes van de kerk verrees rond 1620 een nieuw godshuis, maar dit gebouw was veel kleiner dan voorheen. Vanaf de Reformatie gebruikten de bewoners van Egmond aan Zee het kerkje van de Heilige Agnes voor de protestantse eredienst. Blijkbaar waren de meeste inwoners niet overgegaan naar het nieuwe geloof en was er niet zo’n grote kerk meer nodig. Op afbeeldingen van de nieuwe kerk uit 1620 zijn de ruïnes van de oude koorpartij nog goed te zien.

Gezicht op Egmond aan Zee in 1620 door Abraham Rademaker, 1727 – 1733. Beeld: Rijksstudio

De toorn van moeder natuur

De Sint Agneskerk en het dorp leden niet alleen onder de toorn van zeerover Entes, ook door moeder natuur kreeg de kerktoren het zwaar te verduren. Spinder schrijft in zijn document: “dikwerf heeft dit schoon dorp, door zwaare stormwinden en hoge watervloeden veel geleden”. Bijvoorbeeld tijdens de kerstvloed van 24 op 25 december 1717, toen de toren van de kerk groot gevaar liep om door de “alvernielende zeegolven verslonden te worden”. De huizen die voor de kerk stonden, een gedeelte van de ringmuur om het kerkhof en de voorduinen moesten het ontgelden en verdwenen in de golven. De toren overleefde het wonder boven wonder.

Op 27 november 1741 had de toren minder geluk. Een zware storm uit het noordwesten zorgde ervoor dat de zee zo hoog zwol, dat de zandgrond van de toren voor meer dan de helft werd weggespoeld. Even nadat de klok zeven uur had geslagen, stortte de westzijde van de kerk helemaal in. De noord- en zuidkant van de toren werden voor de helft vernield. De instorting vond met zoveel geweld plaats dat de grond trilde alsof er een aardbeving was.

Omdat de toren zo belangrijk was voor de zeevaart werden de resten niet afgebroken. In 1743 verdwenen die in de zee. Tot 1745 was het kerkgebouw nog steeds in gebruik, maar ook dit deel moest uiteindelijk worden prijsgegeven aan de golven. In de jaren na de storm won de zee steeds meer land. Door het opschuiven van de kustlijn liggen de resten van de oude Sint Agneskerk op het huidige strand. In 1749 verrees een nieuw kerkgebouw, zover mogelijk weg van de golven. Het zou nog bijna honderd jaar duren voor twee vuurtorens schippers de weg gingen wijzen bij Egmond aan Zee.