4 min

Oorsprong

Over de herkomst van Hartjesdag bestaat de nodige onduidelijkheid. Er valt niet met zekerheid vast te stellen hoe en wanneer de feestdag is ontstaan. Er wordt veelal naar de Middeleeuwen gewezen als de periode waarin het feest is ontstaan. De term ‘Hartjesdag’ was vermoedelijk een verbastering van ‘Hertjesdag’, volgens schrijver en cultureel antropoloog Jef de Jager een volksfeest ter herinnering aan het recht op vrije jacht dat het ‘gewone volk’ uit Haarlem en Amsterdam kregen om in de Noord-Hollandse duinen en bossen in de omgeving van Haarlem te jagen. Iets wat toen normaliter aan de adel was voorbehouden.

Hartjesdag, Johan Coenraad Braakensiek (1858-1940). Dit schilderij beeldt Hartjesdag uit zoals dat omstreeks 1900 op de Zeedijk en in de Warmoesstraat zou zijn gevierd. Bron: Amsterdam Museum, via Wikimedia Commons.

Hertjesdag

Op Hertjesdag zochten de bewoners van Haarlem hun heil dan ook veelal in de duinen bij onder andere Kraantje Lek. Ze rolden van de duinen af of genoten op een open plek van meegebrachte versnaperingen. Sommige Amsterdammers vertrokken ook naar de duinen, anderen bleven in de stad en gingen naar de kroeg. Er waren op deze dag in sommige delen van Amsterdam ook drukbezochte kermissen en feestelijke optochten te vinden. In de omgeving van de Haarlemmerdijk werden de straten door de bewoners met kransen en kroontjes versiert en liepen er groepen meisjes in het wit gekleed met bloemkransen en linten op het hoofd al zingend heen en weer. Volgens historicus Jan ter Gouw was Hertjesdag en daarmee ook Hartjesdag echter niet een feest dat naar de vrije jacht op herten refereerde, maar een feest dat net als vele andere feestdagen een religieuze voorgeschiedenis kende.

Hartjesdag 1900. Stoet meisjes op de stoep voor Czaar Peterstraat. Bron: Beeldbank Stadsarchief Amsterdam. Vervaardiger: Maarten Benschop

Hertus

Gouw stelt dat de oorsprong van Hertjesdag bij een Germaans feest ter ere van de godin Hertus gevonden kan worden, ‘Hertusdag’. De godin werd geëerd met vreugdevuren en door vrouwen en meisjes die gekleed als Hertus door de straten trokken. De dag waarop Hartjesdag, daarvoor Hertjesdag, werd gevierd, viel ook in dezelfde tijd als waarin het feest ter ere van Hertus werd gevierd, aan het einde van de oogst. Gouw gaat zelfs nog verder terug dan de Middeleeuwen en wijst op de beschrijvingen van de Romeinse historicus Tacitus over het feest van Hertus, waarin een houten tempel op de plaats waar nu Haarlem ligt, wordt genoemd. “En als men zoo’n groepje opgeschikte meisjes op Hertjesdag zingende ziet rondtrekken, heeft dit niets, dat aan een jagtpartijd doet denken, maar zou ’t vrij wel kunnen dienen als prentje bij een beschrijving van ’t Hertusfeest”, aldus Gouw.

Hartjesdag 1927. Bron: Beeldbank Stadsarchief Amsterdam, Internationaal Persfoto Bureau N.V.

Afnemende festiviteiten

In de achttiende en negentiende eeuw werd Hartjesdag uitbundig gevierd met kermissen en verkleedpartijen, waarbij veel werd gedronken. Mannen dansten verkleed als vrouwen op het Haarlemmerplein en in de Jordaan. Later waren er ook steeds meer vrouwen die als mannen verkleed hetzelfde deden. Er werden vuurtjes gestookt en kinderen verzamelden geld voor het vuurwerk dat ’s avonds werd afgestoken. In de loop van de negentiende eeuw werd er in verband met een nieuwe moraal voor ‘middenburgers’ en binnen een beleid van het disciplineren van het ‘gewone volk’ politie in stelling gebracht tegen de uitbundige festiviteiten. De volwassen feestvierders bleven steeds vaker weg, maar aandacht en feestvierders waren er nog genoeg. Dit verdween toen eind jaren twintig van de twintigste eeuw de agenten met wapens de feestvierder van de straat mochten weren, er een alternatieve viering werd voorgesteld en de Duitse bezetter de gehele feestdag in 1943 verbood.

Algemene politieverordening bestemd voor Hartjesdag 1895 Bron: Collectie Stadsarchief Amsterdam: tekeningen en prenten, Alfaro.

Nieuw leven bij Zeedijk

Na de oorlog werden er op Hartjesdag op enkele plekken in Amsterdam nog wel eens een vuurtje gestookt, maar dit verdween geleidelijk. Het was Buurtvereniging Zeedijk die in 1997 nieuw leven in de feestdag wist te blazen. Ze wilden de omgeving van Zeedijk, waar toen steeds minder mensen wilden wonen, zo uit het slop halen en promoten. Vanaf ditzelfde jaar vindt er ook een verkiezing plaats voor de meest origineel verklede man en vrouw, ook wel de ‘Hartjes van de Zeedijk’. De festiviteiten namen weer toe en zijn sindsdien een meerdaags verkleedfeest. In 2009 werd de Stichting Hartjesdagen opgericht die nog steeds achter de organisatie van de gegroeide festiviteiten staat.

Hartjesdag 2007 op de Zeedijk en omgeving. Parade van verklede mensen. Bron: Beeldbank Stadsarchief Amsterdam, vervaardiger: Martin Alberts.

Auteur: Liza Koppenrade

Bronnen

• Wereld Feesten Almanak. (z.d.). Hartjesdagen. Geraadpleegd op 13 mei 2015, via: http://www.beleven.org/feest/hartjesdag
• Ter Gouw, Jan. (1871) De volksvermaken. Haarlem: Erven F. Bohn. Geraadpleegd op 13 mei 2015, via: http://www.dbnl.org/tekst/gouw002volk01_01/gouw002volk01_01_0015.php
• Stichting Hartjedagen. (z.d.). Historie. Geraadpleegd op 13 mei 2015, via: http://www.stichtinghartjesdagen.nl/index.htm
• De Jager, Jeff. (2001). Rituelen. Nieuwe en oude gebruiken in Nederland. Utrecht: Het Spectrum. Geraadpleegd op 13 mei 2015, via: http://www.jefdejager.nl/lijnenenbreuken.php

Publicatiedatum: 13/05/2015