Oneindig Noord-HollandBeleef de geschiedenis van jouw provincie
NL | EN

Geschiedenis NS begon in Amsterdam en Haarlem

20 september 1839 is een gedenkwaardige dag in de Nederlandse treingeschiedenis. Vanaf station d’Eenhonderd Roe reed de eerste publiekstrein vanuit Amsterdam via Halfweg naar Haarlem.

De trein werd getrokken door twee locomotieven: de Arend en de Snelheid. Tegenstanders zagen reizen per trein als slecht voor de gezondheid: dertig kilometer per uur was volgens hen letterlijk adem benemend.

Locomotief De Arend, een van oorsprong Engelse locomotief.

Locomotief De Arend, een van oorsprong Engelse locomotief.

Hollandsche IJzeren Spoorwegmaatschapppij

Twee jaar eerder, op 8 augustus 1837, was in Amsterdam de particuliere Hollandsche IJzeren Spoorweg-Maatschappij (HIJSM, kortweg HSM) van start gegaan. Dit was de eerste spoorwegmaatschappij van Nederland. Station d’Eenhonderd Roe, dat zijn naam dankte aan de afstand van honderd roeden tot de Haarlemmerpoort, was samen met het eerste stationsgebouw van Haarlem, het oudste treinstation van Nederland. De spoorlijn was aangelegd evenwijdig aan de Haarlemmervaart. De locomotieven Arend en Snelheid kwamen uit Engeland, net als de machinisten: John Middlemiss en Thomas Mann. Nog steeds rijdt de trein Amsterdam – Haarlem, althans het deel ten westen van Geuzenveld, op de oorspronkelijke route.

Exploitatie van staatsspoorwegen

Vanaf 1860 ging de Nederlandse staat zich actief bemoeien met de aanleg van het spoorwegennet in Nederland. Tot die tijd was dit voornamelijk op particulier initiatief gebeurd, maar Nederland liep ver achter bij de rest van Europa. De Maatschappij tot Exploitatie van Staatsspoorwegen, kortweg aangeduid als SS, werd op 26 september 1863 als particulier bedrijf opgericht om de spoorlijnen te exploiteren die door de Staat der Nederlanden werden aangelegd. SS was vanaf 1868 gevestigd te Utrecht in het gebouw dat nu bekend is als hoofdgebouw I van NS.

Luchtfoto hoofdgebouw I, II en III van de NS in Utrecht.

Luchtfoto hoofdgebouw I, II en III van de NS in Utrecht.

Rechts op de bok

In 1917 werd samen met de Hollandsche IJzeren Spoorweg-Maatschappij de belangenmaatschappij Nederlandse Spoorwegen opgericht. Vanaf 1920 werden beide bedrijven in elkaar geschoven en werd het Nederlandse spoorwegnet door één semi-overheidsbedrijf geëxploiteerd: de NS. Op 1 januari 1938 was de fusie en de oprichting van de N.V. Nederlandsche Spoorwegen een feit. De fusie van beide bedrijven bracht allerlei praktische verschillen aan het licht: alle SS-locomotieven moesten omgebouwd worden. Bij SS was de standplaats van de machinist links en de stoker rechts. Bij NS werd het HSM-systeem ingevoerd en stonden voortaan de machinisten rechts op bok en de stoker links.

Eeuwfeest Nederlandse spoorwegen.

Eeuwfeest Nederlandse spoorwegen.

Meer concurrentie op het spoor

Van 1938 tot en met 1994 was NS de eigenaar-beheerder van de Nederlandse railinfrastructuur én exploitant van alle hierop uitgevoerde vervoersdiensten. In 1995 werd de eerst zo vanzelfsprekend geachte subsidie aan de NS beëindigd, alles onder het motto: meer efficiëntie, meer concurrentie, minder invloed van de overheid op de bedrijfsvoering.  De nieuwe lijn werd dat de overheid verantwoordelijk zou blijven voor de railinfrastructuur maar dat de exploitatie van vervoersdiensten op het spoor op commerciële basis moest gebeuren. Voor niet rendabele vervoersdiensten, maar uit maatschappelijke overwegingen wel wenselijke, zou de overheid specifieke contracten met de vervoerder kunnen afsluiten.

Hoofdrailnet

Voor het reizigersvervoer bleek na 1995 de exploitatie niet rendabel. De overheid bleef opdrachtgever voor de vervoersdiensten. Op het hoofdrailnet is dat het Ministerie van Verkeer en Waterstaat. Bij andere spoorlijnen treden bijvoorbeeld provincies als opdrachtgever op. Het is de bedoeling dat de exploitatie van reizigersvervoer op alle spoorlijnen aanbesteed zal worden. NS mag voorlopig als enige op het hoofdrailnet blijven rijden.

Auteur: Anita Blijdorp.

Hier vertrok op 20 september 1839 de eerste Nederlandse trein.

Hier vertrok op 20 september 1839 de eerste Nederlandse trein.

Bronnen

Guus Veenendaal, Spoorwegen in Nederland van 1834 tot nu. 2004. Boom, Amsterdam.
Het Geheugen van West, verhaal Erik Swierstra over start Nederlandse treingeschiedenis

Met dank aan: Ruben Verwaal, Spoorwegmuseum.nl

Publicatiedatum: 04/09/2012

Aanvullingen

Vul deze informatie aan of geef een reactie.

Plaats een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Vereiste velden zijn gemarkeerd met *. Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd.